۲-۱- مقدمه
با توجه به محدودیت منابع و نامحدود بودن نیازهای انسانی، افزایش جمعیت و رقابت شدید و بی‌رحمانه در اقتصاد جهانی، بهبود بهره وری نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت میباشد. بیگمان رشد و توسعه‌ی اقتصادی امروزه‌ی جوامع مختلف در نرخ رشد بهره وری آنها نهفته است. کوشش برای افزایش نرخ بهره وری، کوشش برای زندگی و رفاه بهتر برای افراد و جامعه است. در دنیای رقابت‌آمیز امروز کشورهایی برنده خواهند بود که بتوانند دانش، بینش و رفتار بهره وری را در مدیران و کارکنان خود ایجاد نمایند (تهامی‌پور و شاه‌مرادی، ۱۳۸۶).

بدون تردید برای داشتن آینده‌ی پویا و توسعه یافته و ایستادگی اقتصادی در دنیای پررقابت امروزی، نیازمند افزایش بهره‌وری و استفاده‌ی حداکثری از حداقل امکانات هستیم. امروزه همه‌ی کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه به اهمیت بهره‌وری به عنوان یکی از ضرورت‌های توسعه‌ی اقتصادی و کسب برتری رقابتی پی ‌برد‌‌ه‌اند. به این ترتیب اغلب کشورهای در حال توسعه به منظور اشاعه‌ی فرهنگ نگرش ویژه به بهره‌وری و تعمیم به کارگیری فنون و روش‌های بهبود آن سرمایهگذاریهای قابل توجهی انجام داده‌اند. در ایران اهمیت توجه به مقوله‌ی بهره‌وری به دلایل مختلفی از جمله حاکم نبودن فرهنگ و نگرش درست به بهره‌وری در جامعه، مورد غفلت واقع گردیده است. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که حلقه‌ی مفقوده اقتصاد ایران پیش از آنکه سرمایه و یا منابع طبیعی باشد، نبودن بهره‌وری است (حسینی و همکاران، ۱۳۹۰).
رشد جمعیت، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، به همراه فقر غذایی در بخش‌هایی از جهان موجب شده است که موضوع دسترسی کافی به غذا همچنان در دستور کار سیاستگذاران اقتصادی ـ اجتماعی باقی بماند. از منظر برنامه‌ریزی و توسعه، غذا هم به عنوان کالای اقتصادی و هم به عنوان یکی از محصولات اصلی توسعه‌ی اقتصادی، نقش اساسی در تأمین استقلال کشور، تأمین سلامت جامعه و افزایش کارآیی نیروی انسانی دارد (زهری، ۱۳۷۰).
فعالان بخش خصوصی در چارچوب انبوهی از تشکل‌های غیردولتی، بنگاه‌های کوچک و متوسط، خوشه‌های صنعتی و کارآفرینان از طریق نوآوری و خلاقیت و تولیدات مبتنی بر دانش، از عوامل اصلی رشد و توسعه‌ی صنعتی در همه‌ی کشورها محسوب می‌شوند. این فعالان به عنوان عوامل تولیدی واسطه و یا نهایی و نیز مصرف کننده‌ی خدمات و کالاها، نقش تعیین کننده و معنیداری در ایجاد اشتغال و تولید ثروت و جلب سرمایه‌های خارجی در منطقه ایفا می‌نمایند (قاسمی، ۱۳۸۵).
از سوی دیگر، بهبود بهره‌وری یکی از مهمترین راهکارهای توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی است. بهبود بهره‌وری می‌تواند اصلاح و بهبود فرآیندها، بهبود روابط کاری، اصلاح رفتارهای فردی و گروهی، افزایش انگیزه‌ی کاری، افزایش کیفیت زندگی، افزایش سطح رفاه، افزایش اشتغال، افزایش سطح حقوق و دستمزد (به دلیل بهبود تولید و سود در سازمان) را در پی داشته باشد.
هنگامی که کشورهای جهان، اعم از توسعه نیافته، در حال توسعه و یا توسعه یافته از مشکلات اقتصادی نظیر تورم، رکودی یا کسادی اقتصادی آسیب می‌بینند، به اهمیت بهبود بهره‌وری پی‌ می‌برند. برای ارتقای بهره‌وری باید قبل از هر چیز، عوامل مؤثر بر بهره‌وری را به خوبی شناخت. عوامل مؤثر بر بهره‌وری نیروی انسانی را می‌توان در قالب تحصیلات، آموزش، تجارت نیروی کار، کیفیت مدیریتی، سرمایه‌گذاری در تجهیزات، تکنولوژی و محیط اجتماعی دستهبندی کرد (فرانکالانسی و گولال^[۴]، ۱۹۹۸).
در این فصل مبانی نظری مربوط به موضوع تحقیق گفته می‌شود و مطالعات پیشین در این زمینه ارائه میگردد.
۲-۲- اهمیت بخش کشاورزی و دام و طیور
بخش کشاورزی در ایران جایگاه مهمی در اقتصاد کشور دارد. حدود ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی کشور در این بخش کشاورزی تولید می‌شود و حدود ۲۵ درصد اشتغال، ۹۹ درصد نیاز غذایی، حدود ۲۰ درصد صادرات غیرنفتی و حدود ۹۰ درصد مواد خام مورد نیاز صنایع تبدیلی کشور نیز از طریق این بخش تأمین می‌شود (امیر تیموری و خلیلیان، ۱۳۸۶).
بررسی توانمندی‌ها و پتانسیل‌های موجود در کشاورزی کشور نشان می‌دهد که این بخش از ظرفیت‌های قابل توجهی برخوردار است و در صورت فعالیت مفید این بخش، زمینه‌ی فعالیت و پیشرفت سایر بخش‌ها فراهم و کشور به سوی توسعه سوق می‌یابد. با توجه به اهمیت بخش کشاورزی در تولید، اشتغال و ایجاد امنیت غذایی، کشورهای مختلف جهان اعم از توسعه یافته و یا در حال توسعه، به طرق گوناگون این بخش را مورد حمایت قرار می‌دهند. حمایت از بخش کشاورزی ضرورتی است اجتنابناپذیر که تحقق آن منافع همه‌ی بخش‌های جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد (حسینی، ۱۳۸۵) از جمله دلایل اقتصادی اجرای سیاست‌های حمایتی در بخش کشاورزی می‌توان به کم کشش بودن عرضه‌ی محصولات، فسادپذیری و محدود بودن قدرت ذخیرهسازی محصولات کشاورزی، افزایش توان رقابتی در بازار‌های صادراتی محصولات کشاورزی، افزایش توان رقابتی در بازار‌های صادراتی، جلوگیری از کاهش درآمد کشاورزان و دامداران در مقایسه با دیگر بخش‌های اقتصاد، حفظ اشتغال و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهر، جلوگیری از انتقال درآمد از بخش کشاورزی به دیگر بخش‌های اقتصادی، عدم تمایل بخش خصوصی به سرمایهگذاری در بخش‌های پشتیبانی و زیربنای کشاورزی و دیگر بخش‌های مرتبط، از دلایل لزوم دخالت دولت‌ها در این زمینه هستند.
بنابراین، حمایت از بخش کشاورزی همواره مورد توجه دولت‌ها بوده و جزء جدانشدنی این بخش می‌باشد. بر این اساس، در بیشتر کشورهای جهان بدون حمایت از بخش کشاورزی، تعداد زیادی از کشاورزان و روستاییان با درآمد اندک، با مشکلات جدی روبه رو خواهند شد، به ویژه آن که این کشورها به منظور تأمین امنیت غذایی، با بهره گرفتن از اهرم واردات و دخالت مستقیم در قیمت محصولات کشاورزی و غذایی اساسی، سعی در پایین نگه داشتن قیمت به منظور حمایت از مصرف‌کنندگان شهری داشته‌اند، بنابراین اتخاذ سیاست‌های حمایتی از سوی دولت ضروری است (حمیدنژاد م, ۱۳۷۳).
از سوی دیگر، نوع اتخاذ این سیاست‌ها روی بهره‌وری کل عوامل تولید بخش کشاورزی می‌تواند اثرگذار باشد. در واقع تعیین سیاست‌های مناسب و اثرگذار حمایتی از بخش کشاورزی، می‌تواند منجر به افزایش توان تولیدکنندگان و مصرف کنندگان این بخش در تولید و مصرف محصولات کشاورزی گردد و بدین ترتیب می‌تواند بر بهره‌وری بخش کشاورزی اثرات مثبتی را بر جای گذارد (پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی، ۱۳۸۴).
۲-۳- بهره‌وری
در تعریف مرکز بهره‌وری ژاپن^[۵]، بهره‌وری عبارت است از به حداکثر رساندن استفاده از منابع، نیروی انسانی، تسهیلات و غیره به طریقه‌ی علمی و کاهش هزینه های تولید، گسترش بازارها، افزایش اشتغال، کوشش برای افزایش دستمزدهای واقعی و بهبود معیارهای زندگی آن‌گونه که به سود کارکنان‌، مدیریت و عموم مصرف کنندگان باشد.
در تعریف مرکز بهره‌وری ایران^[۶]، بهره‌وری یک فرهنگ، یک نگرش عقلایی به کار و زندگی است، که هدف آن هوشمندانهتر کردن فعالیتها برای دست‌یابی به زندگی بهتر و فعال‌تر است.
بهره‌وری استفاده مؤثر و کارآمد از ورودی‌ها یا منابع برای تولید محصول یا ارائه‌ خروجیهاست. ورودیها (نهاده‌ها) منابعی از قبیل مواد اولیه، ابزارآلات و تجهیزات، نیروی کار و زمین و… هستند که برای خلق خروجی یا ستاده (محصولات تولیدی، خدمات ارائه شده) استفاده می‌شوند. اندازه‌گیری بهره‌وری برای هر سازمان ضروری است و این امر به حدی حائز اهمیت است که می‌توان با برقراری و اجرای یک سیستم اندازه‌گیری بهره‌وری به نقاط قوت و ضعف یک سازمان تولیدی پی برد (رفیعی و زیبایی، ۱۳۸۲).
در متون اقتصادی، تعاریف متفاوتی برای بهره‌وری ارائه شده است، اما تعریف پذیرفته شده‌ای که مورد توافق همگان باشد وجود ندارد و هر کدام از اندیشمندان و سازمان‌های مختلف از دیدگاه مطالعات،‌ سازمان و رشته‌ تحصیلی خود بهره‌وری را تعریف کرده‌اند، و از بین این تعاریف، ‌از دیدگاه اقتصادی تعریف کاربردی “نسبت ستانده به نهاده‌های به کار رفته در تولید آن ستانده”، ‌را می‌توان به عنوان یک تعریف کلی و کاربردی برای بهره‌وری پذیرفت. بهره‌وری معیار و وسیله‌ی سنجشی برای اندازه‌گیری کارآیی فعالیت‌های اقتصادی در جامعه است. در واقع امروزه، بهره‌وری بهترین و مؤثرترین روش دستیابی به رشد اقتصادی، با توجه به کمیابی منابع تولید است. بهره‌وری مفهومی است جامع و کلی که افزایش آن به عنوان ضرورتی جهت ارتقای زندگی انسان‌ها و ساختن اجتماعی مرفه‌تر، همواره مدنظر صاحب‌ نظران سیاست و اقتصاد بوده است (اکبری و رنجکش، ۱۳۸۲). به منظور افزایش بهره‌وری در اقتصاد ایران باید به بخش کشاورزی به عنوان یکی از بخش‌های مهم و عمده فعالیت اقتصادی در کشور توجه خاص کرد، زیرا رشد بهره‌وری در این بخش با توجه به ساختار ویژه‌ی اقتصادی کشور می‌تواند در جهت دستیابی به اهداف اقتصادی، کشور را یاری کند.
۲-۳-۱- مفهوم بهره‌وری
در ادبیات اقتصادی برای بهره‌وری مفاهیم متعددی توسط اقتصاددانان، مؤسسات و سازمان‌های بین‌المللی ارائه شده است. واژهی بهره‌وری برای اولین بار در سال ۱۷۶۶ توسط کنه به کار رفت. یک قرن بعد از ایشان لیتر در سال ۱۸۳۳ بهره‌وری را به مفهوم «استعداد تولید کردن» تعریف کرد. در اوایل دهه ۱۹۰۰ بهره‌وری را «رابطه‌ی بین ستانده و عوامل به کار گرفته شده در تولید» تعریف کردند. در سال ۱۹۵۰ سازمان همکاری اقتصادی اروپا تعریف دقیق‌تری از بهره‌وری ارائه نمود و آن را «نسبت ستانده به یکی از عوامل تولید» معرفی کرد. دفتر بین‌المللی کار بهره‌وری را «رابطه‌ی بازده تولید با یکی از عوامل مشخص کننده‌ی تولید، زمین، سرمایه، کار و مدیریت» می‌داند و سازمان بهره‌وری اروپا آن را «درجه‌ی استفاده‌ی مؤثر از هر یک از عوامل تولید» معرفی میکند و معتقد است که بهره‌وری قبل از هر چیز یک دیدگاه فکری است. هدف بهره‌وری این است که به طور مستمر سعی در بهبود وضع موجود می کند. مبنای این هدف بر این عقیده استوار است که امروز بهتر از دیروز و فردا بهتر از امروز کار کنیم (عسگری و همکاران، ۱۳۸۳).
در یک نگاه کلی، بهره‌وری یعنی «استفاده‌ی بهینه از منابع تولیدی، نیروی کار، سرمایه، تجهیزات و تسهیلات، انرژی، مواد و مدیریت به طور علمی، کاهش هزینه‌های تولید، از بین بردن ضایعات، گسترش بازارها و غیره جهت بهبود سطح کیفیت زندگی و توسعه‌ی اقتصادی است که به طور کلی از نسبت تولید کالاها و خدمات و یا مجموعه‌ای از کالاها و خدمات به یک یا چند عامل مؤثر در تولید آن کالاها و خدمات به دست می‌آید». به طور خلاصه، بهره‌وری به صورت نسبت ستانده‌ها به نهادهها تعریف می‌شود. ممکن است نهاده‌های تولید یک عامل و یا چندین عامل باشد که در این صورت بهره‌وری به دست آمده را به ترتیب بهره‌وری جزئی^[۷]یا بهره‌وری کل عوامل تولید^[۸] می‌گویند.
بهره‌وری مفهومی جامع و کلی است که به عنوان یک ضرورت برای ارتقای سطح زندگی رفاه بیشتر و آسایش انسان‌ها ـ که هدفی اساسی برای تمامی کشورهای جهان محسوب می‌شود، همواره مورد نظر مسؤؤلین و دست‌اندرکاران اقتصادی هر کشور بوده و هست (طوسی، ۱۳۷۲).
بهره‌وری به عنوان یکی از شاخص‌های مهم کارآمدی بخش‌ها و فعالیت‌های مختلف اقتصادی محسوب می‌شود و معیاری مناسب برای ارزیابی عملکرد بنگاه‌ها، سازمان‌ها و تعیین میزان موفقیت در رسیدن به اهداف می‌باشد. گرچه امروز مفهوم بهره‌وری فراتر از یک معیار و به عنوان یک فرهنگ و نگرش به کار و زندگی مطرح شده است، اما هنوز اهمیت اندازه‌گیری کمی بهره‌وری به قوت خود باقی مانده است و به عنوان مهمترین شاخص در ارزیابی اقتصادی دارای کاربرد فراوان در مطالعات تجربی است و از اهمیت به سزایی برخوردار می‌باشد.
ارتقای بهره‌وری همواره مطلوب بوده و متضمن رفاه عمومی، محور رقابت‌های جهانی استفاده‌ی کارآمد از منابع، ارتقای کیفیت کالاها و خدمات و به عبارت بهتر، مسیر تعالی و پیشرفت و توسعه اقتصادی جامعه است که با استفاده‌ی شایسته از منابع انسانی و جلب مشارکت آنان، به کارگیری شیوه‌های نوین علمی در مدیریت، فناوری، آموزش و ترویج فرهنگ بهره‌وری در سطح ملی، تسهیل ارتباطات و انتقال اطلاعات، همسو شدن منافع فردی با منافع ملی و به طور خلاصه با رفتار و تصمیم هوشمندانه، خردمندانه و زیرکانه به دست می‌آید (قاسمی، ۱۳۸۵).
۲-۳-۲- مدیریت بهره‌وری
منظور از مدیریت بهره‌وری اداره کردن مجموعه فعالیت‌هایی است که به منظور ارتقاء بهره‌وری صورت می‌پذیرد. مدیریت مؤثر بهره‌وری مستلزم لحاظ داشتن دو معیار عملکردی اثربخشی و کارآیی به طور همزمان می‌باشد. چرا که تنها هنگامی می‌توان سیستمی را بهره‌ور دانست که در آن سیستم فعالیت‌های با ارزش افزوده به صورت درست انجام شوند. از این رو است که موفقیت مدیریت بهره‌وری مستلزم توجه کافی به هر دو جنبه‌ی مدیریت، یعنی مدیریت عملیاتی و استراتژیک است، چرا که محور مدیریت عملیاتی بهبود کارآیی فعالیت‌ها و محور اساسی مدیریت استراتژیک بهبود اثربخشی است (اکبری و رنجکش، ۱۳۸۲).
مدیریت بهره وری یعنی شیوه‌ی اداره و به کارگیری منابع به طور اثر بخش و کارآ. برای اعمال چنین مدیریتی در سازمان‌ها میبایست چرخه‌ی مدیریت بهره وری را در سازمان مستقر نمود و برای استقرار آن ابتدا به ریشهیابی علل مشکلات و نا کارآمدی‌های سازمان پرداخته و سپس شاخصهای مناسب اندازه گیری روند بهبود در آینده را مشخص و برنامههای بهبود را اجراء نمود و پس از آن به ارزیابی و تحلیل نتایج پرداخته و در جهت تقویت نقاط قوت و برطرفسازی نقاط ضعف اقدام به برنامه ریزی نمود. به کارگیری چرخه‌ی مدیریت بهره وری میتواند دغدغه و اندیشه‌ی بهره وری سازمان یعنی امکان استفاده هر چه بهتر و بیشتر از منابع و امکانات در سازمان را از بین برده و سازمان را در محیط رقابتی توانمند سازد.
برای افزایش بهره‌وری عوامل تولید، اولین قدم، اندازه‌گیری و تعیین بهره‌وری است تا بتوان بر اساس آن در مورد عملکرد واحدهای تولیدی قضاوت کرد؛ یعنی فهمید که آیا عملکرد آن‌ها با اصول و قواعد اقتصادی سازگاری دارد و بهره‌وری آن‌ها با استانداردهای موجود قابل قبول است یا خیر. به طور کلی افزایش بهره‌وری در یک بخش اقتصادی یا واحد تولیدی به مفهوم کاهش هزینه‌ی تولید هر واحد محصول و قیمت تمام شده‌ی آن است. افزایش بهره‌وری توان واحد یا بخش تولیدی را در رقابت با سایر واحدها و بخش‌های تولیدی رقیب افزایش می‌دهد. به همین سبب معیارهای بهره‌وری راهنمای خوبی برای مدیران واحدهای تولیدی و برنامه‌ریزان اقتصادی در ارزیابی جایگاه واحد یا بخش تولیدی خواهد بود (اسلامی، ۱۳۷۶).
۲-۳-۳- عوامل مؤثر بر بهره‌وری
در طول دو دهه اخیر، مدیران شاهد یک دوره تغییرات شگرف جهانی به واسطه‌ی پیشرفت در تکنولوژی، جهانی شدن بازارها و شرایط جدید اقتصاد سیاسی بو‌ده‌اند. با افزایش تعداد رقبا، سازمانها مجبور ‌شده‌اند که سریعاً فرآیندهای درون سازمانی را برای ابقا در صحنه‌ی رقابت بهبود بخشند. در دهه‌ های ۶۰-۷۰ سازمانها به توسعه‌ی جزئیات استراتژیهای بازار همت گماردند که بر روی برآوردهسازی (رضایت) مشتریان متمرکز بود. آنها بدین درک نائل آمدند که مهندسی و طراحی قوی و عملیات تولید منسجم و هماهنگ، پیش‌نیاز دستیابی به نیازمندیهای بازار و در نتیجه سهم بازار بیشتر است. بنابراین طراحان مجبور شدند که ایدهآلها و نیازمندیهای مورد نظر مشتریان را در طراحی محصولات خود بگنجانند و در حقیقت محصولی را با حداکثر سطح کیفیت ممکن، در حداقل هزینه، توام با ایدهآل‌های مورد نظر مشتری، روانه‌ی بازار سازند (حسینی، ۱۳۸۵).
رشد بهره وری یکی از پویاترین عواملی است که به رشد اقتصادی دامن میزند. بهره وری از یک طرف عاملی است برای ارتقاء سطح زندگی و کاهش نرخ تورم و از طرف دیگر، موجب تغییر در قیمتهای نسبی افزایش در تولید و کارآتر ساختن تخصیص منابع میگردد. در یک کلام، امروزه رشد اقتصادی کشورها در گرو آهنگ رشد بهره وری آنان میباشد (دشتی و یزدانی، ۱۳۷۵).
پیشرفت بهره وری عامل عمدهای در افزایش درآمد و تولید سرانه میباشد و سبب صرفهجویی در مصرف و کاربرد منابع کمیاب برای هر واحد از تولید می‌شود. همچنین نرخ تورم را کاهش می‌دهد. افزایش بهره وری موجب میگردد تا از روند فزاینده‌ی درآمد متوسط هر ساعت کار و قیمت سایر نهادهها که سبب افزایش هزینه های متوسط و نهایتاً بالاتر رفتن قیمت محصولات میگردند، کاسته و نرخ تورم را کاهش دهد. از آنجا که کاهش در مقدار نهادههای هر واحد از محصول، افزایش در قیمت نهادهها را جبران میکند، روشن است که قیمت نهادهها به طور متوسط میتواند متناسب با افزایش در بهره وری مجموع عوامل افزایش یابد بدون آنکه منجر به افزایش هزینه‌ی عوامل در تولید هر واحد از محصول گردد (طالع زاری، ۱۳۷۹).
تغییرات نسبی در بهره وری از طریق تغییرات نسبی در هزینه های متوسط و قیمتها در میزان تولید و فروش تأثیر میگذارد. چنانچه تغییرات نسبی در تولید ثابت تصور شود، تغییرات بهره وری در بخشهای متفاوت اقتصادی نیازمندیهای عامل کار و منابع دیگر را تعیین میکند. از آنجا که مؤسسات تولیدی همه در بازار عوامل با هم به رقابت میپردازند، در بلند مدت دستمزد هر ساعت کار و قیمت هر واحد از سرمایه به طور متوسط روند فزایندهای خواهد داشت. بدین ترتیب تغییر در هزینه های متوسط و قیمتهای به طور معکوسی وابسته به تغییرات بهره وری میباشد. بدین معنی که هر قدر بهره وری ارتقاء یابد، هزینه های متوسط و در نتیجه قیمتها کاهش خواهند یافت (عسگری و همکاران، ۱۳۸۲).
با تحت تأثیر قرار دادن هزینه ها و قیمتهای نسبی، تغییرات بهره وری در بخشهایی از اقتصاد که در معرض رقابت بین المللی میباشد، تحولات مهمی بوجود میآورد. چنانچه پیشرفت‌های بهره وری در مورد محصول X در کشور A کمتر از سطح متوسط بهره وری در همان کشور باشد. در حالی که تولید محصول X در کشور B از رشد بهره وری فزایندهای برخوردار باشد، قیمت محصول X در کشور A نسبت به کشور B افزایش خواهد یافت و این امر در صورت ثابت بودن سایر شرایط موجب کاهش صادرات محصول X از کشور A و احتمالاً افزایش واردات آن محصول میگردد. برعکس چنانچه کشور A در تولید محصول Y از پیشرفت بهره وری برخوردار باشد و بهره وری در تولید محصول Y از سطح متوسط تولید ملی بالاتر باشد، قیمت محصول Y کاهش خواهد یافت و در رقابت بین المللی در جهت صادرات Y توفیق بیشتری بدست خواهد آورد (جمالی، ۱۳۸۵).
قابل توجه است که افزایش در نرخ اشتغال در یک بخش نه تنها تحت تأثیر تغییرات بهره وری در سطح کشور بلکه میزان تغییرات بهره وری بین آن بخش در کشورهای گوناگون میباشد. آن دسته از صنایعی که دارای هزینه های نسبی فزاینده میباشند را نمیتوان در تجارت بین المللی برای مدت مدیدی مورد حمایت قرار داد. چرا که این امر موجب عدم کارآیی در تخصیص منابع و احتمالاً منتهی به اتلاف آن خواهد شد. راه حل اساسی در این مورد آن است که بایستی در فکر تمهیداتی بود که به افزایش نرخ بهره وری در آن صنایع بیانجامد (حسنی، ۱۳۸۶).
بهره وری یعنی “استفاده‌ی بهینه از منابع تولیدی، نیروی کار، سرمایه، تجهیزات و تسهیلات، انرژی، مواد و مدیریت به طور علمی، کاهش هزینه های تولید، از بین بردن ضایعات، گسترش بازارها و غیره جهت بهبود سطح کیفیت زندگی و توسعه‌ی اقتصادی است که به طور کلی از نسبت تولید کالاها و خدمات یا مجموعهای از کالاها و خدمات به یک یا چند عامل مؤثر در تولید آن کالاها و خدمات به دست میآید”.
نقش آموزش در بهره وری
چنانچه آموزش موجب تغییراتی کیفی در فرهنگ حاکم بر جامعه باشد، از طریق تحول در رفتار مردم و شکل نهادههای اجتماعی میتواند بی‌شک پیشرفتهای قابل ملاحظهای در نرخ رشد بهره وری بوجود آورد. از آنجا که توسعه و رشد در نتیجه‌ی فعالیت اقتصادی افراد جامعه حاصل می‌شود و از آنجا که فعالیت اقتصادی یکی از جنبه های مهم رفتار انسانی است، اعمال و رفتار انسانها و ارزشهای حاکم بر آنها ناشی از فرهنگ و محیط اجتماعی میباشد. در حقیقت نیروی محرکه و قدرت تحرک هر فرهنگی ناشی از میزان انواع آموزشی است که در آن جامعه ارائه میگردد. از آنجا که آموزش و پرورش توانایی های مردم را افزون میسازد و قدرت تولید و قابلیت‌های آنان را توسعه میبخشد، با میزان آموزش میتوان تحولات فرهنگی بوجود آورد تحولاتی که منجر به رشد و پیشرفت بهره وری تولید شود (فرشادفر، ۱۳۸۵).
از طرف دیگر، فرهنگ و عوامل اجتماعی در تحریک مردم به کار و فعالیت تأثیر عمیق دارند. در حقیقت میزان مشارکت فعال مردم در تولید وابسته به میزان تحصیلات تعهد و پذیرش مسئولیت اجتماعی آنان است. آموزش از دو طریق در بنگاهها و سازمانهای یک جامعه تحول بوجود میآورد. از یک طرف، روی افرادی که سازمانهای فوق را اداره میکنند، تأثیر میگذارد. بدین ترتیب که هر قدر فرهنگ توده های مردم تحول و تعالی بیشتری پیدا کند، کیفیت مدیریت نهادها تغییرات کیفی فراوانتری به خود خواهد دید. از طرف دیگر، تنوع سازمانها و تشکیلات اداری در هر جامعه وابسته به میزان دانش و تجربه‌ی مدیریتی است که در آن کشور وجود دارد یا ارائه میگردد. چنانچه فنون مدیریت تحول و پیشرفت بیشتری پیدا کند، نحوه‌ی اداره مؤسسات کارآتر و بازدهی آنان افزونتر خواهد شد. به هر تقدیر، کمیت و کیفیت نهادهای اجتماعی در هر کشور متأثر از سطح فرهنگ حاکم بر آن جامعه میباشد. (حسنی، ۱۳۸۶).
در نظریه‌ی سرمایه‌ی انسانی آمده است که چنانچه آموزش توانایی های افراد را ارتقاء دهد، بر میزان بهره وری آنان در تولید افزوده خواهد شد. در حقیقت افرادی که دانش و مهارت مفیدی به دست میآورند. بدین علت که قابلیت بیشتری در خلق ارزشها و در اداره و هدایت چرخه‌ی تولید نمایان می‌سازند و می‌توانند در تمام طول عمر خود از سطح درآمد بالاتری بهره جویند. بنابراین، آموزش به طور مداوم قدرت تولید و توانایی های فرد را ارتقاء میبخشد و از این طریق بر رشد بهره وری میافزاید و از طرفی، گسترش سطح دانش موجب پیدایش کالاهای جدید سرمایهای میگردد که از تکنولوژی بالاتری برخوردار بوده و بازده بیشتری دارند. بدین ترتیب آموزش و پرورش با تحکیم و تقویت سرمایه های انسانی و سرمایه های مادی بر سرعت رشد بهره وری میافزاید.
۲-۳-۴- عوامل مؤثر بر وضعیت بهره وری در ایران
الف ـ عوامل کلان
۱- محیط اقتصادی
همزمان با رشد و توسعه‌ی اقتصادی کشور، متغیرهای اقتصادی چون تولید، درآمد سرمایهگذاری و اشتغال به صورت اشکال جدید مطرح میگردند. وظایف سنتی بخشهای اقتصادی و نحوه حضور دولت، بخش خصوصی و تعاونی در اقتصاد نیز تغییر مییابد. دولت وظیفه‌ی توسعه و گسترش زیربناهای اقتصادی در بخش حمل و نقل، ارتباطات، تأمین اعتبارات و غیره را برعهده میگیرد. این اقدامات بازارها را گسترش داد و تقاضا برای تولید در کشور را تسریع و تسهیل مینماید. نقش بخشهای خصوصی و تعاونی با بهره گرفتن از زمینه های زیربنایی ایجاد شده توسط دولت اهمیت مییابد.
علی الخصوص مراکز تولیدی که امکان حضور در فعالیتها و اقداماتی را مییابند که قبلاً در آن حضور نداشته‌اند. این بخش میتواند زمینه‌ی اشتغال نیروهای انسانی را فراهم سازد که در اثر روند صنعتی شدن و مهاجرت از روستا به شهر، نیاز به کار دارند، را سازماندهی نمایند. اما توسعه‌ی بخش تولیدی در سطح کلان بستگی به شناخت دقیق از نیازها و ضروریات اقتصادی دارد. زیرا مشارکت در پروژه های اقتصادی و تولیدی، نیازمند سرمایه‌ی بیشتر، تشکیلات قویتر و نیروی انسانی آموزش دیده میباشد. به همین دلیل ایجاد بانکهای تعاون که امکان تزریق سرمایه را مستقیماً به تولیدیها فراهم آورد، ضروری است. علاوه بر این دولت نیز باید در این خصوص برنامه‌ی جامع و قابل قبول را تنظیم و برنامه ریزی نماید. (فرشادفر، ۱۳۸۵).
۲- وجود اطلاعات و آمارهای صحیح
یکی دیگر پیش فرضهای موفقیت برنامههای توسعه‌ی بهره وری تولیدی، بررسی همه جانبه‌ی منابع بالقوه‌ موجود در این بخش همراه با کمبودهای بخش است. اطلاعات آماری در خصوص سرمایه‌ی نیروی انسانی همراه با درجه‌ی توسعه و فعالیت بخش تولیدی در تولید کشاورزی به صنعتی، حمل و نقل و سایر فعالیتها میباشد.
۳- تعیین اهداف و اولویتها
اهداف کلی برنامه‌ی توسعه‌ی بهره وری در تولیدیها باید شامل افزایش درآمدها، گسترش امکانات ایجاد اشتغال، باشد. علاوه بر این، دولت میبایست اولویتهای خود در توسعه‌ی بنگاههای تولیدی را مشخص سازد. اولویت باید همه جانبه و بخشی باشند. این اهداف باید با یکدیگر ارتباط داشته و مکمل یکدیگر باشند. حرکت در مسیرهای گوناگون تنها موجب اتلاف وقت، منابع و انرژی میگردد. اولویت باید بر اساس نیازهای میان مدت و کوتاه مدت این بخشها ترسیم گردند (حسنی، ۱۳۸۶).
۴- عوامل اجتماعی و فرهنگی
شیوه‌ی تفکر اجتماعی، ارزش، نهاد، هدف و فرهنگ به رشد بهره وری بیتأثیر نیستند. شیوه‌ی تفکر به مجموع باورها و ارزشهایی اطلاق میشوند که رفتار انسانی را به آن صورت که هست، بوجود میآورد. بهره وری شدیداً تحت نفوذ عوامل روانی و اجتماعی است. فرهنگ، شیوه‌ی آموزش و پرورش، آموزش عالی طیف گستردهای از جمعیت را تحت پوشش قرار میدهد. این امر سبب آموزش مهارتها و انتقال اطلاعات بین نسلها میگردد. کمبود منابع در کنار نیازهای مادی سریعاً در حال رشد بحث بهره‌وری را مطرح میسازد به طوری که اراده برای استفاده‌ی بهینه از منابع لزوم توجه بیشتر به بهره وری را مطرح می‌سازد. در کشورهای در حال توسعه، شیوه‌ی تفکر اجتماعی، سیستم ارزشگذاری و عرف و عادات در همین مواقع به عنوان مانعی برای جریان رشد اقتصادی محسوب میگردند.

۲-۳-۱- دیوید رایزمن
رایزمن جامعه شناسی انتقادگراست که به ماتریالیسم تاریخی وفادار مانده و می کوشد آنرا با شرایط جدید تطبیق دهد. همانگونه که مارکس بر عوامل اقتصادی تکیه می کند و تونیس می کوشد موجودات انسانی را از طریق خواستها و اراده هایشان بررسی کند، رایزمن نیز سعی دارد «تعادل جمعیتی» را عامل زیربنای کلیه تحولات اجتماعی معرفی کند. با این تفاوت که رایزمن برخلاف آن دو در نظریه خود تجدید نظر می کند و در تحلیل نهایی ، بجای عامل جمعیتی ، «وسایل ارتباطی و شیوه های پخش نوین اطلاعات و دانش های بشری» را عامل تعیین کننده اعلام می دارد (دادگران،۱۳۸۵: ۸۳).
بنابراین سه دوره تحول جامعه انسانی از نظر رایزمن عبارتند از:

جامعه باستانی یا سنتی: این دوره نخستین مرحله تاریخ جوامع بشری است که به آن جامعه سنتی یا باستانی می گویند. در این مرحله ذهنیت تخیلی و اسطوره ای، نظام اجتماعی دودمانی و قبیله ای، جمع گرایی نااگاهانه و نیز ارتباطی شفاهی در جریان است. تربیت فردی از طریق حماسه ها و افسانه ها و اسطوره ها شکل می گیرد که بصورت شفاهی به افراد منتقل می شود .گذشتگان عملاً بر جامعه حکمروایی دارند و سنت عامل اصلی نظارت اجتماعی محسوب میشود .این جوامع موجد پیدایی «انسان از سنت هدایت شده^[۲]» است ( همان: ۸۶-۸۳).
جامعه فردگرایی: فرهنگ این جامعه گرایش به ساختن انسانهایی دارد که «از درون هدایت شده^[۳]» اند. گذار از مرحله سنتی به این مرحله ، منوط به جهش و یا «انقلابی» است که بقول رایزمن چندقرن طول می کشد و عصر روشنگری و جنبش اصلاح مذهب ، انقلاب صنعتی و نیز انقلاب های سیاسی قرن هجدهم، نوزدهم و بیستم را در بر می گیرد (کازنو،۱۳۶۴: ۲۵-۱۶). در این دوره بهبود نسبی شرایط زندگی مردم ، ایستایی اجتماعی و واکنش های مکانیکی مردم نسبت به فشار سنتها که از ویژگی های مهم جوامع مرحله پیشین بود، بتدریج از میان می رود. فردگرایی بسرعت بسط می یابد و تفکر تجربی جای احتجاجات انتزاعی منطقی را می گیرد. در چنین جامعه ای ، افراد ضمن برخورداری از قابلیت تطابق زیاد با دگرگونی های محیط پیرامون خود، ابتکارهای فردی آنها نیز برانگیخته و همبستگی و تعلق اجتماعی لازم با کل اجتماع نیز در آنها حفظ می شود ( دادگران، ۱۳۸۵: ۸۷-۸۵).
جامعه مصرف و فراوانی: به عقیده رایزمن در جامعه نوین، خصلت انسان «از برون هدایت شده^[۴]» است. در چنین جوامعی دیگر این نگرش که باید تولید کرد و صرفه جویی نمود اهمیت چندانی ندارد. در عوض باید سرمایه ها را بکار انداخت؛ زیرا در چنین شرایطی، وجود دیگران برای فرد مساله اصلی است و زندگی فرد چه در زمینه عاطفی و چه مادی، بوجود دیگران بستگی دارد. بنابراین فرد پیوسته ناچار است خود را با دیگران انطباق دهد و از تمایلات و انتظارات آنها پیروی کند (Blove Spenle ,1969:96 به نقل از دادگران، ۱۳۸۵ : ۸۶). در این مرحله این وسایل ارتباط جمعی هستند که افراد را می سازند آن هم نه در میان جمع خانواده و یا در گوشه عزلت، بلکه در میان گروه دوستان و همسالان. این آموزش در تمام طول زندگی انسان داوم می یابد و وسایل ارتباط جمعی و رسانه ها دائماً این افراد کلیشه ای و متحدالشکل توده تنها را هدایت می کنند و رفتار آنها را نظم می بخشند ( دادگران، ۱۳۸۵: ۸۷-۸۵).
۲-۳-۲- مارشال مک لوهان
نام یکی از مهمترین کتابهای مک لوهان که به سال ۱۹۶۴ انتشار یافت، شناخت وسایل ارتباطی توسعه انسان میباشد. همانگونه که از عنوان کتاب پیداست، مک لوهان وسیله ارتباطی را توسعه و امتداد نیروهای جسمی انسان می داند. خواه این وسیله کتاب باشد و خواه رادیو، تلویزیون، سینما، اتومبیل، لامپ الکترونیکی و یا لباس تن. به عقیده مک لوهان انسان از وسایل ارتباطی در جهت گسترش و توسعه حواس خود استفاده می کند. بدین طریق چرخ توسعه پاست. کتاب توسعه چشم است و لباس توسعه و امتداد پوست بدن است. در نتیجه تصمیم انسان مبنی بر اینکه از کدامیک از وسایل ارتباطی استفاده کند و کدامیک از حواس خود را توسعه دهد، کلیه خصوصیات فکری و رفتاری او و محیطش را عمیقاً تحت تاثیر قرار می دهد و باعث می شود که درک متفاوتی از جهان هستی پیدا کند.مک لوهان بر این عقیده است که وسایل ارتباطی محیط را تغییر می دهند و در نتیجه رابطه و نسبت معینی از ادراکات حسی را در ما بوجود می آورند.
مک لوهان تاریخ بشر را به سه دوره تقسیم می کند. ابتدا یک دوره بسیار طولانی که در آن فرهنگ شفاهی و حس سامعه غالب بوده و مظاهر فرهنگ آن عبارت بودند از نقل اشعار و افسانه ها و نمایش تراژدیها. این دوره با اختراع چاپ پایان یافت. پس از آن دوره بسیار کوتاه «کهکشان گوتنبرگ» آغاز شد که از زمان اختراع چاپ تا ظهور وسایل ارتباطی در نیمه دوم قرن بیستم به طول انجامید؛ و بالاخره دوره کنونی که عصر ارتباطات الکترونیکی و غلبه حس لامسه و بازگشت به خصوصیات فرهنگ شفاهی است.
مک لوهان معتقد است که با نشر فرهنگ الکترونیکی، خصوصیات مربوط به فرهنگ شفاهی دیگر بار بر جوامع مدرن غالب می شود. او می گوید که نقل و انتقال سریع اطلاعات که حاصل امکانات الکترونیکی پیشرفته است سبب شده جهان روز به روز کوچکتر شود، تاجایی که هم اکنون گویی در یک دهکده بزرگ زندگی می کنیم و چون گذشته های دور اطلاعات را از راه گوش بدست می آوریم. در دنیای ما «دنیای تکنولوژی الکترونیکی رابطه زمان و فضا را آنچنان بر هم زده است که خواه ناخواه خود را در ورطه ای هولناک می بینیم. احساس می کنیم آنچه دوروبرمان را فراگرفته غیرمنطقی است و اگزیستانسیالیسم تنها فلسفه ای که می تواند بیان کننده وضع و حالت ما باشد» (رشیدپور،۱۳۵۴: ۱۸۴).
چند دهه پیش مارشال مک لوهان، واژه دهکده جهانی را ابداع کرد. به اعتقاد وی، پیشرفتهای اخیر در رسانه های التکرونیکی، جهان را تبدیل به دهکده ای کوچک ساخته است. مک لوهان، شتاب و سرعت را از ویژگی های اصلی در عصر رسانه های الکترونیکی می داند. به اعتقاد وی شتاب و سرعت به سوی بی نهایت و هدف اصلی آن، حذف فضا است و نتیجه سرعت، تغییرپذیری ارزشهاست (مک لوهان، ۱۳۷۷: ۱۱۰). به گفته وی عصر الکترونیک، انسانها را به جایی رسانید که به شدت احساس کنند که به یکدیگر وابسته اند (پیشین: ۳۷۳).
مهمترین ویژگی فناوریهای ارتباطی، از نظر مک لوهان عبارت است از:
سرعت بالای این فناوریها، بطوری که الکتریسیته، یک شبکه جهانی شبیه سیستم اعصاب مرکزی انسان بوجود آورده که به ما امکان می دهد، جهان را همچون کل واحد درک کنیم و هر حادثه محلی، انعکاس جهانی داشته باشد.
سیاسی شدن و تشدید آگاهی ها سیاسی و اجتماعی انسانها
رمز زدایی از انسان و جامعه، بدین معنی که سبز فایل عصر ابهام زدایی از انسان، جامعه و تاریخ است و دیگر خرافه ها، بعنوان واقعیت تجلی نمی کند (ساروخانی، ۱۳۷۳: ۳۲).
البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که در مطالعات مک لوهان، چندان که باید به فرستنده پیام، رمز و ابزاری که پیام بواسطه آن ارسال می شود توجهی نشده و مورد بررسی و تحلیل شایسته قرار نگرفته است. انتقاد دیگری که عموماً به کار او وارد شده است ، اعتقاد وی به تکامل گرایی خطی است که این موضع پیوند نزدیکی با جبر تکنولوژیک دارد، از آن جهت که تغییر اجتماعی، فرهنگی ، سیاسی و حتی زیست شناختی را بصورت نتیجه ناگزیر تکنولوژی به تصویر می کشد.
۲-۳-۳- دنیس مک کوایل
مک کوایل، با اذعان به این که برای باور به نقش رسانه ها به عنوان متغیر اساسی در فرایند ارتباط، نیازی به اعتقاد به جبرگرایی تکنولوژیک نیست، چهار مقوله اصلی رسانه های جدید را شناسایی و معرفی می کند:

1. 1. رسانه ارتباطات میان فردی: این مورد شامل تلفن، موبایل و ایمیل است. در کل، محتوا خصوصی و دارای تاریخ انقضاء کوتاه، و روابط شکل گرفته مهم تر از اطلاعات انتقال یافته است.

1. 1. رسانه [ایفای] نقش تعاملی: شامل بازی های ویدئویی و کامپیوتری، به علاوه وسایل و امکانات واقعیت مجازی است. مهم ترین نوآوری در این مورد، تعاملی بودن و غلبه «فرایند» بر رضامندیهای [حاصل] از استفاده می باشد.

1. 1. رسانه جست وجوی اطلاعات: اینترنت یا تارنمای جهان گستر، مهم ترین مورد از این نوع رسانه است که منبع گسترده ای برای دسترسی تلقی می شود. اینترنت همچنین مجرایی برای بازیابی و اصلاح اطلاعات است.

1. 1. رسانه مشارکت جمعی: این مقوله به ویژه شامل استفاده از اینترنت برای مشارکت و مبادله اطلاعات، عقاید و تجربه و توسعه روابط شخصی فعال است. دامنه استفاده حتی به جنبه های احساسی و عاطفی نیز گسترش می یابد (مک کوایل،۲۰۰۶: ۱۴۲ به نقل از مهدی زاده، ۱۳۸۹: ۳۰۲).

در یک جمع بندی کلی، ابعاد و ویژگی های رسانه های جدید را می توان چنین برشمرد:
تعاملی بودن: امکان پاسخگویی یا نوآوری و خلاقیت به وسیله کاربر برای عرضه دیدگاه هایش به منبع یا فرستنده.
حضور اجتماعی: اساس ارتباط شخصی با دیگران که با بهره گرفتن از رسانه ها ایجاد می شود.
غنای رسانه ای: پیوند بین چارچوب های متفاوت ارجاع، تقلیل ابهام، فراهم کردن علائم و نشانه ها و… به وسیله رسانه ها.
استقلال (خودمختاری): کنترل کاربر بر محتوا و استفاده و نیز استقلال او از منبع.
بازیگوشی: استفاده برای سرگرمی و لذت، علیه فواید و ابزاری بودن.
خصوصی (خلوت) بودن: استفاده از رسانه یا محتوای خاص.
شخصی بودن: شخصی و منحصر به فرد بودنِ محتوا و استفاده (پیشین:۱۴۳ به نقل از پیشین: ۳۰۲).
مک کوایل با اشاره به چهار بعد نظریه ارتباطات جمعی شامل «قدرت و نابرابری»، «یکپارچگی اجتماعی و هویت»، «تغییر اجتماعی و توسعه» و «زمان و مکان» می نویسد: «این مضامین با وضعیت و ویژگی های رسانه های جدید خیلی مناسب و جفت و جور نیست. برای مثال، تلقی رسانه های جدید به عنوان ابزار تصرف و اعمال قدرت، بسیار مشکل است. همچنین رسانه های جدید از جمله اینترنت را نمی توان دارای مالکیت و دسترسی انحصاری به گونه ای که محتوا و گردش اطلاعات در آن به آسانی کنترل می شود، دانست؛ [چرا که] الگوی ارتباطی در آن افقی است، و دولت و مقررات حقوقی نمی تواند همانند رسانه های قدیم آن را کنترل و مقررات گذاری کند. در مقایسه با رسانه های قدیم، هم اینک فرصتهایی نسبتاً برابر برای دسترسی به رسانه های جدید به عنوان فرستنده، دریافت کننده، تماشاگر یا مشارکت کننده در فرایند ارتباط وجود دارد. با این حال، دلایلی وجود دارد که رسانه های جدید را ابزاری مؤثر در اعمال قدرت از طریق نظارت بر کاربران تلقی کنیم (پیشین:۳۰۳).
در ارتباط با مقوله وحدت و هویت، باید اذعان نمود که رسانه های جدید نیروی پاره پاره کننده هستند. سهم اصلی و بنیادی رسانه های جدید، پیوندِ شکافِ در حال وقوع بین جهان خصوصی و عمومی یا به عبارتی، «زیست جهان» و سازمانها و نظام های اجتماعی است. البته این شکاف می تواند به واسطه بزرگراه های الکترونیکی جدید افزایش نیز بیابد. در مقایسه با تلویزیون، رسانه های جدید می توانند نقش مستقیم در پروژه های زندگی فردی ایفا کنند (راسموسن، ۱۶۰:۲۰۰۰ به نقل از پیشین). خلاصه این که، رسانه های جدید به جاگیری مجدد افراد بعد از آثار ازجاکندگی مدرنیزاسیون کمک می کنند.
در ارتباط با پتانسیل تغییر اجتماعی و توسعه، تفاوتی اساسی بین رسانه های جمعی و رسانه های جدید وجود دارد. رسانه های جمعی می توانند به طور نظام مند برای اهداف و برنامه های توسعه مانند بهداشت و سلامت، کنترل جمعیت، نوآوری تکنیکی و… مورد استفاده قرار بگیرند. در مقابل، فناوری های جدید، استفاده های نامحدود و غیرهدفمند دارند و محتوای آن ها فاقد جهت گیری و کنترل است. با این حال، رسانه های مبتنی بر مشارکت، تناسب بهتری برای ایجاد تغییر دارند، زیرا دارای دربرگیری و انعطاف بیشتری هستند. در ارتباط با مقوله زمان و مکان، باید گفت که «رسانه های قدیم» در پیوند با مکان بودند. اگرچه این رسانه ها [دارای ویژگی] جابه جایی فیزیکی و حمل و نقل سریع بودند، اما ظرفیت آن ها محدود و ارسال و دریافت پیام به میزان زیاد وابسته به مکان بود. در مقابل، فناوری جدید ارتباطی ما را از بسیاری از الزام ها و محدودیت ها آزاد کرده است. با این حال به دلایل اجتماعی و فرهنگی، بخشی از فعالیت های ارتباطی به مکان وابسته است. اینترنت علی رغم فقدان حد و مرزهای آشکارش، هنوز منطبق با قلمرو جغرافیایی و حد و مرزهای زبانی و ملی است (به نقل از پیشین).
۲-۳-۴- نظریه استفاده و رضامندی
رویکرد « کاربردها و خشنودسازی» یا «استفاده و رضامندی»، یکی از مشهورترین نظریات ارتباط جمعی است. در این رویکرد که به مخاطبان رسانه‌ها پرداخته می‌شود، تأکید می‌شود که انگیزۀ مخاطبان در مصرف محصولات رسانه‌ای، رضامندی و ارضای برخی از نیازهای تجربه‌شده آنان است؛ مصرف نیز به سمت و سوی این رضامندی جهت‌گیری شده است (اسولیوان، ۱۳۸۵: ۴۱۳).
این نظریه که به عنوان نظریه «روابط مخاطب رسانه‌ها » نیز مشهور است به جای پیام، بر مخاطب تأکید می‌کند و بر خلاف نظر تأثیرات شدید رسانه، مصرف‌کنندۀ رسانه را به جای بیان رسانه، به عنوان نقطۀ آغاز فرض می‌کند و معتقد است مخاطب از میان مجاری ارتباطی و محتواهایی که به وی عرضه می‌شود، بر اساس نوعی ملاک، دست به انتخابی آگاهانه و انگیزه‌دار می‌زند.
در این رویکرد، برخلاف بیشتر پژوهش‌های ارتباطی قبل از خود که معطوف به آثار رسانه بر روی مخاطبان بوده‌اند، بر این سؤال که مردم چه کاری با رسانه‌ها می‌کنند، تمرکز شده و برخاستگاه و پویایی اجتماعی و روان‌شناختی نیازهای فردی تأکید می‌شود (اسولیوان، ۱۳۸۵: ۴۲۰). پرسش اساسی نظریه استفاده و رضامندی این است که چرا مردم از رسانه ها استفاده می کنند و آنها را برای چه منظوری به کار می گیرند. پاسخی که به اجمال داده می شود این است که مردم برای کسب راهنمایی، آرامش، سازگاری، اطلاعات و شکل گیری هویت شخصی، از رسانه ها استفاده می کنند (مک کوایل، ۱۳۸۵: ۱۰۴).
مک‌کوایل در چارچوب همین نظریه، نیازهای مخاطب را که رسانه‌ها به شیوه‌های گوناگون سعی در فراهم کردن آنها برای رضامندی مخاطب دارند را از این قرار می‌داند:
سرگرمی
هویت شخصی
– نظارت
روابط شخصی (پیشین: ۴۱۴).
در برداشت کارکردگرایانه از این موضوع مک‌کوایل در کتاب نظریه ارتباطات جمعی اینگونه بیان می‌کند: «خاستگاه‌های اجتماعی و روان‌شناختی نیازها، که به وجودآورنده توقعات ما از رسانه‌‌ها (یا مشغول شده به فعالیت‌های دیگر) که به نوبه خود باعث ارضای نیازها و پیامدهای دیگری که عمدتا ناخواسته هستند می‌شود». مک‌کوایل در ادامه خاطرنشان می‌کند، بنابراین علت استفاده از رسانه، تجربه کردن مسائلی است که از شرایط اجتماعی و روانی ناشی می‌شود؛ مسائلی از قبیل جست‌و‌جوی اطلاعات، تماس اجتماعی، انحراف توجه، فراگیری اجتماعی و رشد، که برای حل این امور و برآوردن این نیازها مخاطب متوسل به رسانه‌ها می‌شود (مک کوایل، ۱۳۸۵: ۳۳۱).
برداشت‌ با توجه به تجدید نظرهایی که مدتی بعد در نظریه استفاده و رضامندی رخ داد، اکنون به گونه دیگری اصلاح شده است: شرایط اجتماعی و ساختار روانی مخاطب مشترکاً بر عادات کلی استفاده از رسانه اثر می‌گذارند و اعتقاد و توقع مخاطب درباره نفعی که از رسانه‌ می‌توان برد(که عمل مشخص انتخاب و مصرف رسانه توسط او را شکل می‌دهد)، قضاوت درباره ارزش تجربه استفاده از رسانه‌ها را به دنبال دارد و احتمالا به کاربرد فواید حاصل شده در سایر عرصه‌های تجربه و فعالیت اجتماعی منجر خواهد شد.
رابین (۱۹۹۳) پنج فرض بنیادین نظریه استفاده و رضامندی را مشخص کرده است:
مردم در استفاده از رسانه ها دارای هدف و انگیزه هستند. چنین رفتار هدفمندی برای آنها سودمند است و پیامدهایی برای خودشان و جامعه دارد.
مردم برای برآورده ساختن نیازها یا امیال خود، از منابع و محتوای ارتباطی استفاده می کنند. استفاده از رسانه ها، به منظور کسب رضایت یا منفعت از جمله جستجوی اطلاعات برای تقلیل شک و تردید و حل مسائل و مشکلات شخصی است.
عوامل اجتماعی و روانشناختی، واسطه رفتار ارتباطی است. رفتار ارتباطی پاسخی به رسانه ها به میانجی وضعیتهای اجتماعی و روانشناختی مانند تعامل میان فردی، مقوله اجتماعی و شخصیت است.

در این مقاله تلاش شده است با تحلیل محتوای پیامکهای مبادله شده میان دانشجویان دانشگاه های تهران، به بخشی از ذهنیت ارتباطی دانشجویان پی ببرد. بدین منظور ۲۶۵۱ پیام کوتاه ارسال شده به ۸۰ دانشجوی دختر و پسر دانشگاه های تهران که هرکدام ۳۰ پیام دریافتی آخر خود را در پرسشنامه نوشته اند و اطلاعات آنرا ذکر کرده اند، مورد تحلیل قرار گرفته است.پرسشهای اصلی این مقاله از این قرار است: پیام بیشتر کدام افراد و کدامیک از منسوبانشان ردوبدل می شود؟ چه محتوایی و با چه فراوانی توسط دانشجویان دریافت شده است؟ بیشتر پیامها در چه ساعتی ارسال و دریافت شده اند؟آیا رابطه ای بین جنسیت افراد و محتوای پیامهای دریافتی شان وجود دارد؟ آیا رابطه ای بین وضعیت تاهل افراد و محتوای دریافتی و ارسالی آنان وجود دارد؟
نتایج این تحقیق نشان می دهد از میان ۲۶۵۱ پیام مورد بررسی، ۷/۵۷ % از طرف دوست، ۸/۰ % از طرف پدر و مادر، ۵/۷ % از طرف خواهر و برادر ، ۱۵ % از سوی همکلاسی ها ، ۷/. % از سوی همکاران و ۲ % از سوی همسران بوده است. در این بین ۴۱ % پیام های خبری ، ۵ % عاطفی ، ۱۵ % پرسشی و ۹/۱۰ % نیز امری بوده اند. در ادامه نشان داده می شود که تفاوت معناداری بین محتوای پیام و ساعت ارسال آن وجود دارد. ۲۵ % پیامها بیشترین فراوانی را در ساعت ۲۱ تا ۲۴ داشته اند. ۹/۵۹ % این پیامها را مردان و ۱/۴۴ % را زنان ارسال کرده اند. ۹/۳۱ % پیامها مذهبی،۵/۳۱ % پیامهای محبت آمیز، ۶/۲۴ % پیامهای خانوادگی، ۲/۲۲ % پیامهای جنسی، ۵۰% اشعار نو، ۵/۲۸ % پیامهای حکیمانه، ۴۰ % پیامهای سیاسی، ۱/۳۱ % پیامهای سرگرمی، ۹/۲۸ % جوکها و ۹/۴۰ % پیامهای حاوی فحش در همین ساعات ارسال شده اند.
طبق یافته ها ۸/۶۴ % جوکها از طرف مردان و ۲/۳۵ % توسط زنان ارسال شده اند. ۳/۱۷ % جوکها قومیتی، ۵/۱۶ % سیاسی- قومی، ۲/۱۶ % و ۱/۱۳ % جوکها مذهبی بوده اند. از ۲/۱۶ % جوک جنسی ۷/۷۰ % توسط مردان و ۳/۲۹ % توسط زنان ارسال شده است. در پایان این تحقیق نشان میدهد که تلفن همراه و پیام کوتاه بیش از هر وسیله ارتباطی دیگری توانسته است محدودیتهای فرهنگی ارتباطات میان دو جنس را از میان بردارد و به نوعی اخلاق ارتباطی جدید دامن زند.
فرهنگ جوانان و تلفن همراه
ذکایی، محمدسعید و ولی زاده، وحید. فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره دوم، شماره ۷، پاییز ۱۳۸۸.
فرهنگ فراغت جوانان در ایران به سرعت تحت تاثیر فرهنگ رسانه های دیجیتال قرار گرفته است. تلفن همراه به عنوان شکل جدیدی از رسانه ارتباطی، مرزهای جدیدی را در شکل دهی به ارزشها و هویت جوانان ایجاد کرده و علاوه بر تسهیل و تسریع برقراری ارتباط ، الگوهای ارتباطی جوانان را نیز دستخوش تغییرهایی ساخته است.
مقاله حاضر بر اساس پیمایش غیراحتمالی متشکل از ۲۸۹ جوان ۱۶ تا ۳۰ ساله شهرتهران و نیز مصاحبه های انفرادی به شیوه مساله محور با ۲۵ نمونه از جوانان منتخب صورت گرفته است که با اتکا بر یافته های کمی و کیفی به دست آمده از کاربران جوان تلفن همراه، و با الهام از مفهوم سازی «عادت واره» و «میدان» بوردیو، این استدلال را مطرح می کند که تلفن همراه میدان جدیدی ایجاد کرده که جوانان در آن فرصتهای بیشتری برای سرگرمی، ارتباط و استقلال عمل یافته اند و با آسان سازی و جبران برخی کاستیهای حوزه عمومی به تقویت عاملیت، فردیت و قدرت جوانان یاری رسانده است. بطور مستقیم نتایج بدست آمده از مصاحبه ها و پیمایش های صورت گرفته نشان می دهد جوانان، در دسترس بودن، سرعت و سهولت برقرای ارتباط، صرفه جویی در زمان، هماهنگی کارها، برقراری روابط دور از نظارت خانواده، گسترش روابط دوستی و عاطفی، احساس امنیت و اعتماد به نفس را از جمله مهمترین امکاناتی می دانند که تلفن همراه در اختیار آنان می گذارد. با چنین قدرت بخشی، تلفن همراه همچنان در چارچوب تفاوتهای جنسیتی و طبقاتی و نیز تفاوتهای مربوط به بهره مندی از سرمایه اجتماعی عمل می کند.

SMS و کارکردهای سیاسی-اجتماعی آن
مقصودی،مجتبی و عرب، نیره. فصلنامه سیاسی-اقتصادی. شماره ۲۴۵-۲۴۶٫ سال ۱۳۸۶.
SMS یا سرویس پیام کوتاه در زمره آخرین دستاوردهای فناوری ارتباطی در یک دهه اخیر ، طیف وسیعی از کارکردها و در مواردی کژکارکردها در سطح جهان و جامعه ایران را بهمراه داشته است. نویسندگان مقاله با عطف توجه به گسترش بی سابقه این ابزار ارتباطی در سطح جامعه و بویژه جوانان و دغدغه های حاصل از آن ، با دستمایه قرار دادن نظریه کارکردگرایی، به طرح نکات فنی و تکنیکی از SMS مبادرت ورزیده و در ادامه مقاله و طرح ویژگیها و کاربردهای آن پرداخته اند.
تاریخچه SMSدر ایران و کارکردهای گوناگون بویژه کارکردهای سیاسی-انتخاباتی و رقابتی آن در دو انتخابات کشور، بخش دیگری از این پژوهش را تشکیل می دهد. نویسندگان اثر، در آخرین بخش مقاله، تجربه برخی کشورهای توسعه یافته در اروپا و اقیانوسیه، کشورهای شرق آسیا و خاورمیانه را نیز مورد توجه قرار داده و نسبت میان SMS با موضوعاتی نظیر انتخابات، جنبشهای سیاسی و دموکراسی را به بحث و بررسی کشیده اند. مولفین در پایان خاطر نشان ساخته اند در کشورهایی که دستاوردهای چشمگیر در حوزه فناوری داشته اند، همچون کره جنوبی، فرستادن پیام با تلفنهای همراه، به شیوه ای برای ترویج چیزی تبدیل شده است که کارشناسان از آن به عنوان «دموکراسی موبایل» یاد می کنند. زیرا فناوری ارسال پیامک، با نظارت گسترده مراجع حکومتی روبرو نبوده و هزینه مادی – امنیتی آن نیز چندان زیاد نیست. در عمل کانال زیرزمینی تازه ای برای بیان حقایق سانسور نشده در قالب عبارتهای کوتاه فراهم آمده است. تظاهرکنندگان از این ابزار پیشرفته برای بسیج افکار عمومی، جهت برپایی تجمعات اعتراض آمیز، هشدار به مراجع حکومتی در برابر تضییع حقوق شهروندان و بعضاً پخش هرزنامه های سیاسی، استفاده می کنند.
۲-۲-۲- تحقیقات خارجی
آیا شبکه های اجتماعی بصورت تکنولوژیکی ادغام شده اند؟ امروز چگونه شبکه ها با تغییرات در تکنولوژی های ارتباطی تغییر می کنند ؟
Licoppe, Christian & Smoreda , Zbigniew. Are social networks technologically embedded? How networks are changing today with changes in communication technology . Available online at www.sciencedirect.com
ارتباطات به واسطه فن آوری های مختلف ( از پست عادی تا اطلاعات امروز و فن آوری های ارتباطات ) شواهدی مهم برای مطالعه شبکه های اجتماعی فراهم می کند. با این حال ، این هم درست است که شبکه های شخصی توسط ابزار تکنولوژیکی ارتباطات شکل گرفته است و این مستلزم دوباره شکلگیری روابط اجتماعی و دوباره تصویرکردن مرزهای اجتماعی است . این مطالعه جهت رسیدن به هدف خود که مطالعه تاثیر فناوری ارتباطات بر تغییر ارتباطات اجتماعی می باشد از داده های مطالعات بیش از ۳ سال گذشته بهره برده است . به طور خاص، در این مقاله سعی شده ارتباط بین شبکه های اجتماعی ، مبادلات بین بازیگران و ابزار فنی مختلف در دسترس برای ارتباطات امروز بررسی شود. داده های تجربی نشان می دهد که چگونه وسایل فن آوری ارتباطات به مردم اجازه می دهد علیرغم محدودیت ریتم های زمانی فردی دوباره مذاکره کنند.همچنین نشان می دهد که چگونه اقتصاد ارتباطی( و قدرت ) با به کارگیری فناوریهای ارتباطی می تواند اثرگذار باشد. ابزارهای ارتباطی منابع جدیدی را برای مذاکره بر سر جدول زمانی فردی و مبادلات اجتماعی ، تنظیم نقشها ، سلسله مراتب و اشکال قدرت در اقتصاد ارتباطی فراهم می کنند. مدل ارتباطی سنتی، که در آن ارتباطات از راه دور جهت اتصال افرادی که از نظر فیزیکی از یکدیگر جدا شده اند، به تدریج با الگوی تازه ای از «حضور متصل» جایگزین شده است. در این حالت جدید تلفن یگر افراد دهستند، پیامکها هستند که بوسیله الگوی تازه می بینند و می فرستند و اشارات و علائم کوچک توجه حداقل به اندازه محتوای خود پیام مهم تلقی می شود.
دلایل استفاده از موبایل( نظریه استفاده و خشنودی )
Stafford, Thomas F. Motivations for Mobile Devices:Uses and Gratifications.Available online at www.sciencedirect.com
این مطالعه گزارشی اکتشافی از فرآیندهای در حال توسعه کاربری های تلفن همراه است. در این پژوهش از تکنیک « اولین نظر^[۱]» بهره گرفته شده است . بر اساس این اصل که فکر و نظر اول در پاسخ به یک محرک هدف است که معمولا نماینده نگرش فرد در مورد آن محرک است. رویکرد معمول مورد استفاده در مطالعات روانشناسی نگرش و انگیزه پاسخ دهندگان . از پاسخگویان در این تحقیق خواسته شده تا اولین چیزی که درباره لذت آفرین ترین بخش موبایل به ذهنشان می رسد بنویسند. در مرحله بعد ازآنان خواسته شده تا رضایتشان از موبایل خود را توصیف کنند. از مجموع ۱۹ صفت توصیفی ، پرسشنامه ای به سبک طیف ۵ نقطه ای لیکرت تدوین وبین نمونه ۵۴ نفره ای از دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد اجرا شد. نتایج نشان از آن داشته اند که استفاده از تلفن همراه و خشنودی های تابع آن، به طور عمده حاصل از سرعت و اتصال با داده های مربوطه و خدمات اطلاع رسانی در دسترس برای کاربران این تکنولوژی است که منجر به افزایش بهره وری کاربران می شود.
بسوی تئوری جامعه شناختی موبایل
Hans Geser: Towards a Sociological Theory of the Mobile Phone.Available online at http://socio.ch/mobile/t_geser1.pdf
هانس گسر در کتاب «بسوی تئوری جامعه شناتی موبایل» (۲۰۰۴) نشان می دهد که وی برای وبایل در سطوح خرد، متوسط و کلان اجتماعی مجموعه ای از کارکردهای مثبت و منفی برای موبایل قائل است. او در بخش یافته های مقدماتی خود در صفحه ۴۰ کتاب خود بصورت فهرست وار عمده ترین فرصتهای بوجود آمده از کار با موبایل از نقطه نظر کاربران را بیان می دارد:
کاهش تکیه بر قضاوت درونی خود با درخواست از دیگران برای مشاوره در موقعیت های مختلف و یا اضطراری
کاهش تاثیر مثبت مجاورت مکانی در تعامل و همبستگی اجتماعی
حفظ ارتباطات میان فردی علیرغم جابجایی و تحرک
افزایش تعداد افرادی که می توان با آنها در هر لحظه و هر مکان ارتباط برقرار کرد
افرایش حجم دوستی از را دور با وجود فاصله مکانی
توسعه و گسترش روابط اجتماعی سست و درجه دوم
تسهیل در اجرای همزمان نقشهای اجتماعی بدون حضور فیزیکی در محلهای مربوطه
امکان اجرای نقشهای دائمی و بدون تعطیلی ( نقشهای مداوم۲۴ ساعته) توسط افراد
بی برنامه تر و غیرقابل پیش بینی تر شدن زندگی، ملاقات ها و کارهای روزانه افراد
کاهش نقش مجاورت مکانی در ارتباط با کنش متقابل و همبستگی اجتماعی
افزایش ضریب بقای گروه های کوچک بواسطه حفظ اعضای دور از گروه از طریق ارتباطات موبایلی
افزایش انسجام سازمانها و نهادهایی که دارای واحدهای مجزا و دور از همدیگر هستند.
افزایش ظرفیت و توان کاری سازمانهای متحرک مثل ارتش واحدهای پلیس و …
جایگزینی تجمعات و اجتماعات
به حداقل رساندن نشت بیش از حد ارتباطات به اشخاص ثالث ناخواسته ، زیرا با موبایل پیامها را می توان دقیقا به گیرنده مورد نظر فرستاد .
در حالی که پیش بینی شده بود که تلفن های همراه به عنوان ابزاری مناسب برای والدین جهت کنترل فرزندان استفاده شود ، مشخص شده است که موبایل اکنون ابزاری است جهت کمک به فرزندان برای فرار از کنترل والدین
در خاتمه باید گفت بطورکلی ، گوشی های تلفن همراه مکانیسم های سنتی را تضعیف می نمایند. مکانیسمهایی که سطوح نظام اجتماعی را از اعضای فردی تفکیک می کند همچنان که سیستم های مختلف اجتماعی را تفکیک می کند. در حال حاضر ، هر فرد وظیفه حفظ تفاوت بین رفتار شخصی و نقش اجتماعی، و تنظیم مرزهای بین روابط مختلف اجتماعی ، گروه ها، سازمانها و یا موسسات بر دوش دارد.
مالکیت و استفاده از موبایل در میان نوجوانان
Davie, Ronald & Panting, Charlotte. Mobile phone ownership and usage among pre-adolescents .Available online at www.sciencedirect.com
تحقیقات نشان داده است که تلفن همراه، برای نوجوانان، یک رسانه است که اجازه می دهد ارتباط بدون نظارت پدر و مادر، خانواده و معلمان صورت گیرد. در واقع، مطالعه حاضر نشان داد این امر درمورد دانش آموزان نیز مصداق دارد. با این حال، برقراری ارتباط با خانواده اعضای به نظر می رسد به همان اندازه مهم است، اگر نه بیشتر، حتی بین کودکان سن دبستانی نیز این چنین است.
این مطالعه با تمرکز بر مالکیت و استفاده از تلفن های همراه در یک نمونه (N ¼ ۳۵۱) از ۱۰ – تا ۱۱ سال کودکان در مدارس ابتدایی گلاسسترشر (N ¼ ۷). حدود ۴۵٪ از نمونه دارای گوشی های تلفن همراه بوده اند. نزدیک به نیمی از تماسهای خود را (۴۷٪) برای گپ با دوستان و یا خانواده اختصاص داده بودند . ۲۶% به پدر و مادر خود مکان حضورشان را اطلاع می دهند و مابقی (۲۰٪) در دسترستماس بوده اند.
استفاده از تلفن همراه علاوه بر گپ و هماهنگی امور، اگر چه همیشه مثبت نیست، آشکار شده است. بنابراین، حدود دو پنجم از کودکان گزارش کردند که تماسهای اضطراری گرفته بودند، حدود ۱۷٪ تماسهای ترسناک دریافت کرده بودند. اقلیت قابل توجهی (۲۰٪) گزارش داد که تلفن همراه شان آسیب دیده و یا به سرقت رفته است. این تحقیق همچنین میزان هزینه هایی که دانش آموزان مدعی پرداخت بابت تماسهایشان در هر ماه بوده اند را بررسی و همچنین میزان هزینه خرید موبایل و به روز نگهداشتن آنها را بررسی کرده است. در هر صورت، واضح است که مسائل پیرامون افزایش استفاده از تلفن همراه جوانان فراتر از پیشرفت فن آوری و انتخاب مصرف کننده است و اکنون وارد قلمرویی از تجزیه و تحلیل سیاست های اجتماعی شده است. بنابراین، هر گونه کاهش در نفوذ واحد خانواده بر روی کودکان در جامعه – همراه با هیچکدام از نشانه های دیگر گرفته شده چنین کاهش و هر گونه افزایش در عوارض جانبی «فرهنگ جوانان» – یک موضوع نگرانی جدی است.
اتصال بیش از حد؟ اکتشاف کیفی ارتباط میان جوانان استرالیایی و تلفن های همراهشان
Walsh, Shari P. Over-connected? A qualitative exploration of the relationship
between Australian youth and their mobile phones.Available online at www.sciencedirect.com
در استرالیا، جوانان فعالترین کاربران تلفن های همراه می باشد، با این حال، تحقیقات کمی درباره این پدیده وجود دارد. این مقاله به اکتشاف کیفی عوامل روانی مربوط به استفاده از تلفن همراه در میان جوانان استرالیا پرداخته است. ۳۲ شرکت کننده، بین سنین ۱۶ تا ۲۴ سال، بحث گروهی متمرکز این تحقیق را انجام داده اند. تحلیل مضمونی داده های متمرکزند بر شناسایی روحی ​​و روانی منافع ناشی از استفاده از تلفن همراه و اینکه آیا اعتیاد به تلفن همراه در میان این گروه اتفاق می افتد. اعتقاد بر این بود که استفاده از تلفن همراه مزایای بیشماری را برای کاربران بهمراه می آورد و یک بخش جدائی ناپذیر از زندگی اغلب جوانان است
تلفن همراه تا جایگزینی برخی از دستگاه های سنتی، مانند دوربین، ماشین حساب، دفترچه یادداشت، تقویم و ضبط صوت و وسیله دسترسی به اینترنت پیش رفته است.تعجب آور نیست که برخی از افراد جوان به شدت به تلفن همراه خود پیوند خورده اند بطوری که در توصیف استفاده از موبایل خود علائم اعتیاد رفتاری را نیز نشان داده اند و و برخی موبایل را بخشی از وجود خود پنداشته اند و این نقشی بیش از یک ابزار ارتباطی در زندگیشان را بازی می کند.

ادبیات نظری پژوهش

۱۱-اثر به سود و زیان بانک و محروم ماندن از برخی منابع درآمدی از قبیل سود تسهیلات،جریمه تاخیر و افزایش ذخایری بانک که در پایان در سال مالی جهت مطالبات معوق از سود کسر و نگه داری می کند.
باتوجه به مطالبی که ذکر شد، انچه برای بانک اهمیت دارد این است که قبل از اعطای تسهیلات به مشتریان توان باز پرداخت و احتمال عدم بازپرداخت از سوی آنان را ارزیابی نماید و تنها گروهی را انتخاب کند که مطمئن از ادای دین آنها در موعد مقرر باشد،به بیان دیگر ریسک اعتباری یا ریسک قصور مربوط به هریک از دریافت کنندگان تسهیلات را قبل از بازپرداختوام بررسی و متناسب با آن تصمیم لازم اتخاذ نماید.(caouette&Altman&Narayana 1998)

در مجموع چهار مورد از اهداف مدل های امتیاز دهی را می توان به شرح زیر ذکر نمود. (مینا ارمشی ۱۳۹۰)
۱-بازاریابی : بازاریابی باعث شناسایی مشتریان با توان بالقوه برای وام گیری می شود که خود باعث کاهش هزینه های تبلیغات است، همچنین احتمال از دست دادن مشتریان با ارزش باید تعیین شود که این امر سازمان را به تنظیم یک استراتژی حفظ مشتری عادل خواهد ساخت
۲-ارزیابی درخواست : در مورد تمدید یک اعتبار و میزان ان تصمیم گیری می شود و رفتار آینده یک متقاضی جدید وام با پیش بینی احتمال نکول در آینده تعیین می شود.
۳-کنترل مشتریان رفتار آینده مشتریان فعلی کدوام دریافت کرده اند را با توجه به شرایط اقتصاد باید پیش بینی کرد بنابراین می توان توجه بیشتری به مشتریانی داشت که دچار مشکل شده اند بنابراین احتمال نکول را می توان کاهش داد.
۴-مدیریت وام های بد: بر این اساس می توان خط مشی مشابهی برای به حداقل رساندن هزینه مجموعه و یا افزایش مقدار بازیافت شده از حساب های معوق شده استفاده نمود.
همانطور که در بالا ذکر شده در بازار رقابتی امروز برای اعطای اعتبار . امتیاز دهی دیگر یک مسئله ساده برای بدست آوردن احتمال قصور در پرداخت یک فرد و سعی بر پذیرفتن یارد یک فرد نیست در واقع امروزه هدف کلی امتیاز دهی اعتباری توانایی جذب متقاضیان اعتباری به لحاظ کیفی است درحالی که پرتفوی سود آور کلی نیز حفظ شود (مینا ارمشی ۱۳۹۰)
با توجه به اهمیت و ضرورت استفاده از مدل های امتیازدهی اعتباری که بدان اشاره شد در ادامه فوایا و معایب آن بیان می گردد.
۲-۱۶-۲ مزایا و معایب امتیازدهی اعتباری
به کارگیری روش های امتیازدهی اعتباری برای بانک های کوچک،به دلیل هزینه های اجرایی بالایی چنین کاری و نیز حجم اندک وام های آنها،مقرون به صرفه نمی باشد اما فرصت برای منفعت بردن از امتیازدهی اعتباری برای شبکه بانکی آنقدر جذاب باشد که ممکن است بانک های کوچک نیز روش هایی به منظور استفاده از این گونه تکنیک ها درآفریند.
وام دهی شان به صورت جمعی پیدا کنندذ بنابراین در این بخش به برخی مزایا و منافع حاصل از به کارگیری مدل های امتیاز دهی اعتباری بیان می گردد
منافع بالقوه امتیاز دهی اعتباری
از جمله منافع اجرای امتیازدهی اعتباری می توان به موارد زیر اشاره کرد :
۱-کاهش هزینه ها : سیستم ارزیابی سیستماتیک نظیر امتیازدهی اعتباری نقش ارزیابی انسانی(تاثیر و خطای انسانی)را کاهش می دهد و در نتیجه به طور بالقوه ریسک و هزینه اعطای اعتبار کاهش خواهد یافت.
۲-پیش بینی دقیق تر : همزمان با اصلاح و بهبود سیستم های امتیازدهی،این سیستم ها در پیش بینی عملکرد واقعی وام هاموثر خواهند شد.
۳-محصولات و بازاریابی بهتر : به دلیل کوتاه شدن فرایند اعطای وام و سرعت تحمل بیشتر رضایت مشتریان جلب شده و باعث افزایش تقاضا برای محصولات اعتباری بانک خواهد شد.
به طور کلی منافع سیستم امتیازدهی برای مشتریان و بانکها را میتوان به صورت جدول ۲-۱ خلاصه نمود
جدول ۱-۳- منافع سیستم امتیاز دهی برای مشتریان و بانک

برای بانک ها

برای مشتریان

کاهش هزینه های ارزیابی وام ها

فرایند وام گیری بسیار ساده تر

ارائه محصولی استاندارد اعطای وام در تمام سازمان بانک

پاسخ در یک چارچوب زمانی کوتاه تر

افزایش کارایی اعطای وام به بانک ها این قابلیت را می دهد تا به دلیل تکرار پذیری،فرایند اعطای وام را با کارایی بیشتر انجام دهند

کاهش میزان اطلاعات مورد نیاز و دسترسی سریع تر و آسانتر موقعی که مشتریان به آن نیاز دارند

معایب سیستم امتیاز دهی
از جمله معایب اجرای امتیاز دهی اعتباری می توان به موارد زیر اشاره نمود:
۱-میزان دسترسی و توجه کمتر به برخی موارد وام دهی:متقاضیان وامی که سوابق اعتباری محدود بوده به طوری که قابلیت ظرفیت های آن ها در مقایسه با بقیه متقاضیان قابل بیان نیست ممکن نیست نتوانند وام دریافت کنند.
زیرا وام دهندگان توجه کمتری به این متقاضیان می نمایند هر چند که ویژگی و تعهد آن ها ممکن است منافعی که دارای ریسک کمتری هستند را تضمین نماید.
۲-میزان حفظ اطلاعات محرمانه:سیستم های امتیاز دهی با بانک اطلاعات مشتریان مربوطه می توان احتمال تعدی به اطلاعات محرمانه مشتریان را افزایش دهد.
۳-عدم انعطاف پذیری:در سیستم امتیاز دهی بر مبنای الگوهای آماری به دلیل استفاده از داده های گذشته و تابع توزیع احتمال آن ها در مواجهه با شوک ها و تغییرات ساختاری آن ها به دلیل نبود همانندی تاریخی این تغییرات از انعطاف کافی برخوردار نمی باشند نتایج یک مطالعه نشان می دهد که تقریبا ۲۰ درصد از وام گیرندگانی که از طریق روش سنتی با وام آن ها موافقت شده بود در روش امتیاز دهی اعتباری نیز به آن ها وام تعلق می گرفت در حالی که درصد دیگر از وام گیرندگان که در خواست وام آن ها پذیرفته نشده در صورت استفاده از امتیاز دهی اعتباری وام دریافت نموده اند در نتیجه برای مقدار یکسان اعطای وام ومیزان وام های بعدیش از یک سوم کاهش یافته .شاید مهمترین کابرد فرایند های امتیاز دهی اعتباری این است که به بانک ها اجازه می دهد تا وام را مطابق با میزان ریسک مشتری قیمت گذاری کنند باید توجه داشت که نظام امتیاز دهی اعتباری زیان همه وام پرداختی را به صورت جداگانه پیش بینی نمی کند بلکه فقط در مجموع احتمال معوق شدن وام ها را بر آورد می نماید.
۱۷-۲ اطلاعات مورد نیاز برای بر آورد مدل امتیاز دهی اعتباری
یکی از عوامل موفقیت تصمیمات اعتباری،کیفیت اطلاعات از لحاظ دقیق،کامل و به روز بودن است برای حصول به یک مدل امتیاز دهی اعتباری به اطلاعات متفاوت کیفی و کمی از قبیل موارد زیر می‌باشد(روئین تن ۱۳۸۴)
-اطلاعات اساسی:شامل اطلاعات هویتی و ثبتی اشخاص(حقیقی و حقوقی)
-اطلاعات مالی اشخاص(حقیقی و حقوقی):شامل وضعیت مالی،وضعیت در آمدی،وضعیت جریان‌های نقدی،اطلاعات مربوط به اوراق بهادر و …
-اطلاعات صنعتی که اشخاص حقوقی در آن فعالیت می کنند:شامل شاخص قیمت سهام سایر بنگاه‌ها وضعیت اقتصادی صنعت و …
-اطلاعات مربوط به نوع فعالیت اشخاص(حقیقی و حقوقی)
-اطلاعات مربوط به مالکیت اشخاص حقوقی:شامل اطلاعات اعتباری شخص حاکمان یا کیفیت و مدیریت،سوابق مدیران،برای امتیاز دهی مشتریان تجاری داده ها پیچیده متنوع تر خواهد بود.
*از پر کاربردترین اطلاعات مربوط به اشخاص حقوقی برای داره وام و اعتبار بانک،نسبت های مالی آن است
-آخرین خطوط اعتباری وام های دریافتی(استعلام از بانک مرکزی)

همان ج ۲ بیت شماره ۱۴۸۷

بکوشید تا برزه آرد کمان

نیامد به زه خیره شد بدگمان

همان ج ۲ بیت شماره ۱۴۸۸

از او شاه بستد به زانو نشست

بمالید خانه کمان را به دست

همان ج ۲ بیت شماره ۱۸۸۹
-سواره و به صورت مسابقه
-به صورت سواره و انفرادی، یعنی بدون حریف فقط زدن
-نشانه هدف بوده است.
تیر و نشانه و اسب و کمان

کمان را به زه کرد بهرام گرد
یکی تیر بگرفت و بگشاد دست

عنان را به بور تکاور سپرد
نشانه به یک چو به برهم شکست

همان ج ۴ بیت شماره ۵۷-۲۰۵۶
۶-۵. شنا
در شاهنامه کلاً سه بار به واژه «شنا« یا «آشناه» بر می خوریم که مراد همان چیزی است که امروزه از این کلمه می فهمیم و هنر در آب حرکت کردن و روی آب ماندن و غرق نشدن.
در شاهنامه ما هیچ گاه به شنا به عنوان یک ورزش بر نمی خوریم و در هیچ کدام از محافل و مراسم و مناسبت هایی که در آنها پهلوانان و شهریاران هنرنمایی می کنند یا به تفریح و بازی می پردازند، از شنا کردن خبری نمی یابیم. اما همان طور که گفته شد در شاهنامه واژه شنا و عمل شنا کردن سه بار به طور صریح بیان شده است. البته برای اثبات وجود شنا در این پژوهش نیاز به طول و تفصیل و آوردن سند و مدرک نیست، چون شنا به عنوان ورزش و هنری که به هیچ ابزار و وسیله خاصی نیاز ندارد و شرایط تشکیل دهنده ی آن انسان است و آب و در واقع انسان و طبیعت، می توان گفت از جمله هنرهایی بوده است که انسان از بدو خلقتش ناچار به فراگیری و آموختن آن برای برطرف کردن مشکلات و موانع زندگی بوده است و شنا یکی از قدیمی ترین هنرهای انسان در مصاف با طبیعت بوده است.

اما در شاهنامه وجود واژه شنا نشان دهنده آن است که این هنر که امروز هم چه به عنوان ورزش و چه به عنوان یک نیاز ضروری در زندگی است در روزگار شاهنامه هم وجود داشت و آموزش ها و مربیان خاص خودش را داشته و از جمله آموزش ها و هنرهایی بود که هر پهلوانی می بایست در کنار سایر آموزش ها و هنرهای رزمی به آن آراسته باشد.
البته مشخص نیست که محل شنا کردن صرفاً برای ورزش یا آموزش در آن زمان در کجا بود، استخر، روخانه، رود، دریا… معلوم نیست، اما با توجه به این که در فصل شکار به «شکار ماهی» هم اشاره کردیم می توان گفت در آن روزگار «آب» هم مثل دشت و بیابان و کوه و بیشه و… موضوعی بوده است که افراد جامعه درآن روزگار به آن توجه داشته اند و سعی می کرده اند هنر مصاف با امواج خروشان آب و همچنین بهره برداری مادی و معاشی از آن را بیاموزند. به سخن امروزیان می توان گفت در آن روزگارورزش های آبی وجود داشته است.
شنا در شاهنامه
همان طور که گفته شد در شاهنامه سه بار به واژه شنا بر می خوریم و در این سه بار، در هیچ کدام از موارد به عنوان ورزش و هنرنمایی مطرح نیست. یک بار جنبه پند و حکمت دارد وآن در مورد، زمانی است که افراسیاب مورد تعقیب ایرانیان قرار گرفته و برای نجات جان خود در آب دریا می پرد و مورد دیگر رستم است که به دست اکوان دیو به یک دریا پرت می شود و با شنا خود را از چنگ نهنگان نجات می دهد.
پند و حکمت

بزرگان بر آتش نیابند راه

به دریا گذر نیست بی آشناه