با وجود تفاوت های در این نوع موافقت نامه ها بازهم می توان برخی اصول و قواعد مشترک را در همه ی آنها یافت که می توان آنها را اصول مشترک موافقت نامه های آحادسازی بین المللی دانست و آنها را به شرح زیر بیان داشت.

بند اول: قواعد کلی آحادسازی

الف: منطقه ی آحاد شده(واحد)

پس از این که با انجام مطالعات اولیه معلوم می شود که مخازن گاز در امتداد خطوط مرزی دو کشور وجود دارد، معمولا به استناد ماده ای در معاهده تحدید حدود دو دولت- قید یافت شدن منابع مشترک در امتداد مرز- که در مقدمه هر موافقت نامه آحادسازی بین المللی قید می شود، یا در نبودن موافقت نامه تحدید حدود مرزی یا نبودن شرط گفته شده در آن در صورتی که اراده دو دولت بر آحادسازی تعلق گرفته باشد، اولین اقدام تعیین محدوده ی مورد نظر برای یک کاسه سازی است.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

پهنه ی منطقه ی را با بهره گرفتن از روش تعیین نقاط جغرافیای در طول و عرض جغرافیایی مشخص می گردد و در ضمن باید مساحت آن نیز معین گردد.^[۱۸۰]
در موافقت نامه های نمونه یک ماده بسیار مطول به تعریف و تفاسیر عبارات به کاررفته در موافقت نامه اختصاص یافته است که در آن منطقه آحادشده، میادین داخل در آن، مخازن هر میدان، تاسیسات متعلق به واحد، طرح توسعه، خطوط مرزی، عامل واحد، کمیسیون صلاحیتدار، ترکیبات هیدروکربنی، امتیاز و … می پردازد.^[۱۸۱]
عمق منطقه برای اکتشاف یا بهره برداری مهم است توافق ها بین طرفین یک موافقت نامه در ابتدای کار براساس اطلاعات اولیه و معمولا غیر منطقی و عیر دقیق از محدوده منطقه و مخازن زیر آن منعقد می شود و لذا معمولا محدودهای آحادشده مستلزم بازنگری اند، چون که در صورت کشف این مطاله مخزن آحادشده یا کشفی جدید در محدوده منطقه به مرزهای واحد گسترده می شود، ممکن است بسیاری از مزایای آحادسازی از بین برود. ولی رویه نشان داده است که موافقت نامه های آحادسازی به قدر کافی منعطف هستند.
در منطقه آحادشده مواد نفتی و غیر نفتی نختلف قابل استحصال است، بنابراین باید معلوم شود که آحادسازی برای به دست آوردن چه محصولی می باشد. در موافقت نامه های آحادسازی هدف تشویق به استفاده از موثرترین روش ها برای استحصال حداکثری از منابع هیدروکربنی است.
توافق ها بین طرف های یک موافقت نامه در ابتدای کار براساس اطلاعات اولیه و معمولا غیر منطقی و غیر دقیق از محدوده منطقه و مخازن زیر آن منعقد می شود و لذا معمولا محدودهای آحاد شده مستلزم بازنگری اند. ولی رویه نشان داده است که موافقت نامه ها به قدر کافی انعطاف دارند و از جمله امکان تغییرات در محدوده منطقه ای که آحاد شده، وجود دارد.^[۱۸۲]
ب : موافقت نامه آحادسازی و حقوق دارندگان امتیاز
وقتی موافقت نامه آحادسازی بین دو دولت منعقد می شود ممکن است منطقه آحاد شده از سوی یکی به هردو دولت به شرکت های نفت و گازی مختلف برای اکتشاف و بهره بردای از منابع واگذار شود و یا سابقه ی واگذاری نداشته باشد، که در این مورد مشکلات کم خواهد بود.
در موافقت نامه های آحادسازی تلاش بر آن است تا حقوق دارندگان امتیاز با کمتر خدشه ای مواجه شود. از جمله این موافقت نامه ها می توان به موافقت نامه های چهارگانه انگلیس و نروژ و انگلیس و هلند اشاره نمود که دولت ها ملزم به تشویق دارندگان امتیاز در میدان یک کاسه شده در انعقاد موافقت نامه با دارندگان امتیاز دولت دیگر. البته موافقت نامه دارندگان امتیاز باید دارای قیدی باشد که در صورت تعارض بین آن موافقت نامه با موافقت نامه آحادسازی بین دو دولت، موافقت نامه اخیر را مرجح بداند، ضمنا موافقت نامه بین دارندگان امتیاز و اصلاحات بعدی آن نیز باید به تصویب دو دولت برسد.

ج : قید عدم خدشه به حقوق حاکمیتی طرفین^[۱۸۳]

قید عدم خدشه به حقوق حاکمیتی، نگرانی های طرف های یک موافقت نامه ایجاد منطقه بهره برداری مشترک JDZ را کاهش می دهد و مشوقی برای تسریع در دستیابی به توافق است.^[۱۸۴] این بدان خاطر است که انگیزه خودیاری اقتصادی دولت ها در بهره برداری مشترک، دولت ها را در امور مربوط به حاکمیت شان غافل نمی سازد.
در موافقت نامه فریج به عنوان اولین موافقت نامه آحادسازی بین المللی، این دغدغه به شرح عبارت زیر که با تفاوتی اندک تقریبا در تمامی موافقت نامه های بعدی آمده، بیان شده است:
ممنوعیت تفسیر موافقت نامه به نحوی که به صلاحیت هر یک از دو دولت بر فلات قاره ای که طبق حقوق بین الملل به او تعلق دارد، تاثیر گذارد.
هیج چیز در این موافقت نامه به نحوی که حقوق هر دولت را در اعمال صلاحیت توسط دادگاه هایش مطابق حقوق بین الملل محدود کرده یا نادیده بگیرد، تفسیر نخواهد شد.

د : مدیریت منطقه

برای اجرای موثر موافقت نامه و رسیدن به اهداف آن معمولا کمیسیونی مرکب از نمایندگان دو دولت تشکیل می شود تا وظایفی را که در موافقت نامه برای آن پیش بینی شده است، انجام دهد. مدیریت منطقه را نباید با عامل واحد که توسط دارندگان امتیاز تعیین می شود، اشتباه نمود. در مواردی مدیریت منطقه از دو بخش سیاست گذار و مجری تشکیل می شود.

ﻫ : تعیین و تقسیم ذخایر

دولت های طرف موافقت نامه آحادسازی باید با مشورت با یکدیگر نسبت به توافق در خصوص تخمین، محاسبه و تعیین میزان کل ذخایر مخزن یا مخازن اقدام کرده و سپس براساس آن میزان، از منبع که در قلمرو آبی یا خاکی هر یک قرار گرفته است نسبت به تقسیم ذخایر منبع با یکدیگر توافق نمایند.^[۱۸۵]
در صورتی که دو دولت آمادگی انجام اقدامات فوق را نداشته باشند و موافقت نامه لازم الاجرا شود بهره برداری از منبع مشترک موقتا براساس توافق دارندگان امتیاز در خصوص سهم هر طرف از ذخایر حاصل از منبع صورت خواهد گرفت و چنانچه نیز امکان پذیر نباشد، تقسیم براساس تساوی انجام می شود.^[۱۸۶] نکته قابل ذکر این که:
ترتیبات موقتی به هیچ وجه به وضعیت دو دولت لطمه ای وارد نمی کند.
به محض این که دو دولت به توافق برسند، توافق آن ها جایگزین ترتیبات موقتی می شود.
چنانچه دو دولت ظرف ۱۲ ماه نتواند به توافق برسند، مساله باید از طریق آیین های حل اختلافی که در موافقت نامه پیش بینی شده حل و فصل شود.
هیچ یک از دو دولت نمی تواند به بهانه عدم تعیین و تخمین کل ذخایر مخزن و عدم تقسیم توافقی آن بین دو دولت، دارندگان امتیاز دولت دیگر را از انجام عملیات باز دارد.^[۱۸۷]
در برخی موافقت نامه ها به دلیل وضعیت خاص آن ها، میزان سهم هر یک از طرفین از ذخایر منبع از قبل توافق می شود و در موافقت نامه تصریح می گردد.

و : تعیین و تقسیم مجدد ذخایر

تعیین دقیق سهم هر دولت از محدوده احادشده و ذخایر موجود در منابع آن مقتضی اطلاعات کافی و مطالعات فنی است که معمولا در ابتدای آحادسازی در دسترس نمی باشد و توافقات اولیه برای تعیین و تقسیم منبع و ذخایر آن با وجود برخی ادعاها و عدم قطعیت به دست می آید.
از این رو در همه ی موافقت نامه های آحادسازی داخلی و بین المللی یک ماده به بازتعیین و باز تقسیم ذخایر مخزن اختصاص می یابد. برای درخواست تجدید نظر در نسبت های تعیین شده اولیه آیین خاصی پیش بینی شده است که مهم ترین آن دوره زمانی انجام این کار و تعیین زمان موثر شدن نسبت های جدید است.
در برخی کشورها مقررات داخلی یکبار و برخی بیش از یکبار اجازه باز تعیین و باز تقسیم ذخایر را می دهند. در مواردی که بیش از یکبار اجازه باز تعیین داده می شو، دوره های زمانی به طور دقیقی از قبل تعیین شده است.
بایستی توجه داشت متقاضی بازنگری، هموراه برای افزایش سهم عمل نمی کند. بلکه ممکن است در مواردی که هزینه های مخزن بالا می رود، برای کاهش قدرالسهم خود تقاضا بدهد تا از این قدر هزینه ها را کاهش دهد.^[۱۸۸]
یکی دیگر از مشکلات پیش روی متقاضی بازنگری این است که اطلاعات و داده های جدید قطعی و مسلم نیستند و معمولا تشخیص و تفسیر افرادی که به عنوان متخصصان امر، کار بازنگری را انجام می دهند، مهم است و لذا اختلافات زیادی بر سر انتخاب آنها پیدا می شود.^[۱۸۹]
وجود این مشکلات و موانع باعث شد گرایش به سوی بازنگری و قید آن در موافقت نامه های آحادسازی کاهش یابد.

ز : تعیین عامل

برای این که طرفین موافقت نامه آحادسازی از ثمر بخش بودن کار خود اطمینان حاصل کنند، لازم است برای بهره برداری از واحد آحادشده که به موجب موافقت نامه ای جداگانه ای صورت می گیرد، مطمئن شوند.
در مواردی که آحادسازی قبلا به شرکت ها واگذار شده یا بعدا بشود، این موافقت نامه باید توسط دارندگان امتیاز منعقد شده و به تصویب دو دولت برسد.^[۱۹۰] در مواردی که نظام حقوقی دو دولت، مالکیت خصوصی را در بخش گاز نمی شناسد معمولا آحادشده در اختیار شرکت های ملی نفت و گاز دو دولت قرار می گیرد و دو شرکت برای اکتشاف و بهره برداری یا هر فعالیت دیگر عامل تعیین می کنند. رابطه عامل با شرکت های ملی نفت و گاز از طریق انواع قراردادهای متداول در صنعت نفت که مورد قبول دو دولت باشد، تنظیم می شود.
دارندگان امتیاز باید طرح خود را برای بهره برداری نفتی از محدوده جهت تصویب در اختیار دو دولت بگذارند که تصویب، اصلاح و اجرا با درنظر گرفتن این هدف صورت خواهد گرفت.^[۱۹۱]

بند دوم: قواعد جانبی آحادسازی

الف : ایمنی و تسهیلات منطقه

طرفین باید از وجود امنیت در منطقه مطمئن شوند، لذا ضوابط و معیارهای ایمنی در تاسیساتی که به منطقه وارد می شود و سیستم های ارتباط رادیویی و مخابراتی، نحوی نصب، عملیات و کنترل آن ها، تابع ترتیباتی است که مورد توافق طرفین قرار می گیرد و دارندگان امتیاز باید آن ها را رعایت کنند.
دسترسی به تاسیسات منطقه برای اهداف موافقت نامه مشروط به رعایت استانداردهای امنیتی باید حتی الامکان آزاد باشد.

ب : مالیات

نظام مالیاتی در فعالیت های گازی یکی از دغدغه های عاملان این عرصه است، از این روی برای جلب توجه شرکت های مربوطه باید نظام مالیاتی حتی الامکان روشن و صریح باشد و از تغییرات غیر مکرر و غیر منطقی که در مطالعات اولیه عاملان موثر است، بدور باشد. به همین دلیل است که در موافقت نامه های آحادسازی ماده ای به بیان نظام مالیاتی می پردازد. این نظام مالیاتی در منطقه می تواند به روش های مختلف زیر باشد:
مواردی که حقوق مالیاتی هر یک از دو دولت نسبت به عامل واحد یا دارنده امتیاز اعمال می شود.
مواردی که ممکن است برای منطقه، نظام مالیاتی جداگانه مورد توافق قرار گیرد.
با این حال دو نکته در تمام موافقت نامه ها یکسان است:
بیان رئوس معافیت ها، انواع مالیات، درآمدها و دارایی های مشمول مالیات، دوره زمانی مالیات و …
اجتناب از اخذ مالیات مضاعف^[۱۹۲].

ج : امور استخدامی و تامین اجتماعی

جدول ۴-۷ ۷۹
جدول ۴-۸ ۸۰
جدول ۴-۹ ۸۱
جدول ۴-۱۰ ۸۲
جدول ۴-۱۱ ۸۴
جدول ۵-۱ ۹۲
ب) نگاره ها
نگاره ۱-۱ ۶
نگاره ۲-۱ ۴۶
نگاره ۲-۲ ۵۱
نگاره ۴-۱ ۷۳
نگاره ۴-۲ ۷۳
نگاره ۴-۳ ۷۴
نگاره ۴-۴ ۷۴
نگاره ۴-۵ ۱۱۳
مقدمه
اهمیت بیمه و منافع ناشی از آن و تبعات منفی و غیرقابل جبران عدم حضور آن در صحنه های مختلف زندگی، خانوادگی، اجتماعی و ملی امری کاملا مشخص و مبرهن است. اگرچه اهمیت همه رشته های بیمه ای به مراتب شفاف و مشخص است، معذالک بیمه های عمر به دلیل ماهیت ویژه ای که دارند اهمیت ویژه ای دارد و سهم آن از کل درآمد ناخالص داخلی بسیار مهم است. اما علی رغم اهمیت این رشته بیمه ای، بیمه نامه های خریداری شده توسط برخی از بیمه گذاران فسخ یا بازخرید می شود و گاهی اوقات شرایط بازخرید هم ایجاد نمی گردد که در هر صورت پدیده ریزش مشتری حاصل میگردد و این امر باعث تاثیرات منفی در عملیات و فرایندهای کاری و عدم بهره برداری از سرمایه ها می گردد.
رویگردانی یا ریزش مشتری که تحت عناوین دیگری نظیر ترک، فرسایش، واگذاری یا نقص مشتری نیز از آن یاد می شود در این پژوهش مسأله اصلی می باشد و محقق به دنبال عوامل ریزش مشتری در بیمه عمر و اولویت بندی آنهاست. مطالعات اولیه نشان می دهد که در ایران بیمه گذاران عمر به ندرت تا پایان دوره بیمه اقساط و حق بیمه پرداخت می کنند. بیشتر در سال های اولیه دوره بیمه به فسخ قرارداد، بازخرید و یا عدم واریز مستمر حق بیمه های عمر و پس انداز اقدام می کنند. این تصمیم نه تنها باعث تغییر ترکیب پرتفوی شرکت های بیمه می شود و نسبت بیمه های عمر را در مقایسه با کل بیمه نامه ها کاهش می دهد، بلکه در تضعیف تأمین عمومی و اجتماعی و ناتوانی در تأمین هزینه های فوت بویژه برای خانواده های کم بضاعت و مستمند مؤثر است و برنامه ریزی های بیمه گذار و بیمه گر را تحت الشعاع قرار می دهد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

بنابراین لازم است علل و دلایل ریزش و ترک مشتری از دیدگاه کارشناسان بیمه بررسی و اولویت بندی شود تا بر این اساس رهنمود های لازم در ارائه این نوع خدمات در آینده برای مدیران و مسئولین شرکت بیمه جهت توسعه بیمه عمر مفید واقع شود.
فصل اول
کلیات پژوهش

• • 1. 1. مقدمه

در این فصل با ارائه چهارچوب کلی پژوهش ، بینشی فراگیر ارائه می گردد تا درک فصول بعدی ممکن گردد. در ابتدا به بیان مسئله تحقیق پرداخته و با بیان ضرورت و اهمیت تحقیق، نیاز به انجام آن را خاطرنشان می کنیم تا درک اهدافی که پژوهشگر در پی دستیابی به آن ها می باشد آسان تر صورت پذیرد. سپس مدل مفهومی به عنوان مبنای انجام این مطالعه و تحقیق تشریح می گردد. پس از آن فرضیه های پژوهش، سؤالات و اهداف اساسی از انجام پژوهش، روش پژوهش،روش گردآوری اطلاعات، نمونه و جامعه آماری و روش نمونه گیری و روش های تجزیه تحلیل اطلاعات بررسی خواهد شد. در انتهای فصل نیز تعاریف اصطلاحات و واژگان کاربردی ارائه می گردد.
در این فصل به عنوان اولین فصل پژوهش محقق به دنبال کلیات تحقیق، دامنه انجام تحقیق، مقدمه ای بر روش و ابزار تحقیق و چگونگی تجزیه تحلیل داده ها می باشد.
۱-۲- بیان مسأله
مسأله یعنی تفاوت بین وضع موجود و مطلوب. بعبارت دیگر، مسئله یعنی فاصله بین جایی که هستیم و جایی که می خواهیم باشیم. مسئله وقتی حل می شود که وضعیت موجود به وضعیت مطلوب تبدیــــــل شود (هوبر^[۱]، ۱۹۸۰).
اهمیت بیمه و منافع ناشی از آن و تبعات منفی و غیرقابل جبران عدم حضور آن در صحنه های مختلف زندگی، خانوادگی، اجتماعی و ملی امری کاملا مشخص و مبرهن است . اگرچه اهمیت همه رشته های بیمه ای به مراتب شفاف و مشخص است، معذالک بیمه های عمر به دلیل ماهیت ویژه ای که دارند- چه از جنبه توجه به انسان ها و چه از نظر اقتصادی، به عنوان منابع انسانی سازمان ها و کشور و تبعات امنیت فکری و روحی و روانی قبل از حادثه و در طول مدت قرارداد و استرداد سرمایه و سایر مزایای بیمه عمرو چه پس از حادثه و جبران تبعات مالی برای بیمه شده و بازماندگان- اهمیت ویژه ای دارد و سهم آن از کل درآمد ناخالص داخلی بسیار مهم است.
از طرفی تاثیر تجمیع حق بیمه های کوچک و تشکیل سرمایه های کلان برای بکارگیری در بخش های مختلف اقتصادی توسط شرکت های بیمه و بویژه رشته بیمه ای عمر در کنار نهادهای بانکی و بورسی سهام در بلندمدت بسیار کارساز است اما علی رغم اهمیت این رشته بیمه ای، بیمه نامه های خریداری شده توسط برخی از بیمه گذاران فسخ یا بازخرید می شود و گاهی اوقات شرایط بازخرید هم ایجاد نمیگردد که در هر صورت پدیده ریزش مشتری حاصل میگردد و این امر باعث تاثیرات منفی در عملیات و فرایندهای کاری و عدم بهره برداری از سرمایه ها می گردد.
رویگردانی یا ریزش مشتری که تحت عناوین دیگری نظیر ترک، فرسایش، واگذاری یا نقص مشتری نیز از آن یاد می شود در این پژوهش مساله اصلی می باشد و محقق به دنبال عوامل ریزش مشتری در بیمه عمر و اولویت بندی آنهاست.

• • 1. 1. ضرورت و اهمیت پژوهش

مطالعات اولیه نشان می دهد که در ایران بیمه گذاران عمر به ندرت تا پایان دوره بیمه اقساط و حق بیمه پرداخت می کنند. بیشتر در سال های اولیه دوره بیمه به فسخ قرارداد، بازخرید و یا عدم واریز مستمر حق بیمه های عمر و پس انداز اقدام می کنند. این تصمیم نه تنها باعث تغییر ترکیب پرتفوی شرکت های بیمه می شود و نسبت بیمه های عمر را در مقایسه با کل بیمه نامه ها کاهش می دهد، بلکه در تضعیف تأمین عمومی و اجتماعی و ناتوانی در تأمین هزینه های فوت بویژه برای خانواده های کم بضاعت و مستمند مؤثر است و برنامه ریزی های بیمه گذار و بیمه گر را تحت الشعاع قرار می دهد.
بنابراین لازم است علل و دلایل ریزش و ترک مشتری از دیدگاه کارشناسان بیمه بررسی شود تا بر این اساس رهنمود های لازم در ارائه این نوع خدمات در آینده برای مدیران و مسئولین شرکت بیمه جهت توسعه بیمه عمر مفید واقع شود. در راستای این مسأله پژوهش هایی نه کاملا مربوط اما با زمینه های بیمه عمر یا پدیده ریزش مشتری انجام گرفته است:
جناب سازگار در سال ۸۲ تحقیقی با عنوان شناخت علل باز خرید بیمه نامه های عمر و پس انداز در شرکت سهامی بیمه ایران، جناب نوری محمودآبادی در سال ۸۱ تحقیقی تحت عنوان بررسی نقش بیمه عمر و پس انداز در چرخه اقتصادی و نحوه حسابداری آن در ایران، جناب گودرزی در سال ۷۷ تحقیقی با عنوان بررسی تأثیر تبلیغات تجاری در رشد فروش بیمه های زندگی در ایران، جناب میرزایی در سال ۷۶ تحقیقی تحت عنوان بررسی ویژگی های اقتصادی و تخصیصی بیمه گذاران بیمه عمر در ایران و جناب آیتی گازار در سال ۸۹ تحقیقی تحت عنوان بررسی نقش تعدیل‌کننده جذابیت رقبا و هزینه جابجائی بر رابطه قیمت، رنجش خاطر مشتری وکیفیت خدمات با قصد رویگردانی مشتریان خدمات بیمه‌ای (مورد مطالعه بیمه سینا – شعبه مشهد) به انجام رسانیده اند.
۱-۴- مدل مفهومی تحقیق

هر مدل مفهومی بعنوان نقطه شروع و همچنین مبنایی جهت انجام مطالعات و تحقیقات است. بگونه ای که متغییرهای مورد نظر تحقیق و روابط میان آنها را مشخص می کند. به منظور آزمون قابلیت اجرایی بودن یک مدل، در حالت کلی می توان از سه روش استفاده کرد که این سه روش عبارتند از : ۱- اجرای (بررسی) مدل در دنیای واقعی (الوانی، ۱۳۸۰: ۵۴). ۲- استفاده از روش دلفی۱ یا نظر سنجی از خبرگان. ۳- استفاده از فنون ریاضی و همچنین شبیه سازی. ^[۲]
در تحقیق حاضر، به دنبال بررسی میزان تاثیر پذیری ریزش از عوامل تجربی مطرح شده می باشیم، که ضمن مروری جامع بر ادبیات موضوع مربوط، تحقیقات زیادی در این حوزه یافت نشده است. لذا محقق با مروری جامع بر این ادبیات و با بهره گرفتن از تجربیات شخصی و کارشناسان و صاحبنظران از یک مدل تجربی استفاده کرده است.
این مدل شامل متغیرهایی بوده است، که ذیلا هر یک از متغیر ها و روابط آنها در قالب مدل مفهومی به صورت شماتیک در غالب ۴ فرضیه ارائه شده است:

هانیه: از همه چی بدم میاد، از این شهر خشن دروغگوی بی‌رحم که همه رو معتاد و بدبخت می‌کنه، کی فکرشو می‌کرد علی سنتوری که از اون خانی‌آباد تا همین شمرون کوفتی همه عاشقش بودن به این روز بیفته! مجوز تمام کنسرتاشو لغو کردن، کاستشو نزاشتن بده بیرون، واسه چندرغاز پول مجبور شده بره خونه هر ننه‌قمری بزنه … برای اجاره‌خونه، این، اون… که چی؟ که پول نداشت، یکی خواست بهش حال بده، یکی تریاک داد، یکی عرق داد، کشید، خورد، آخ علی سنتوری …

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

نهال: اینو بدون حامد کار من کهنه عوض کردن نیست کار من خیلی مهم‌تر از اونه. مگه مادری به کهنه عوض کردنه؟
تو یه بچه‌ی کوچیکو بردی سوپوری حامد. می‌دونی هر جای دیگه‌ای بود جز ایران پدرتو در می‌آوردن؟
مضامین آموزشی:
پری: همینو می‌دونم که اگه تو یه شاعری واقعاً یه کار قشنگی می‌کنی یعنی بعد از این‌که صفحه‌ها رو سیاه کردی یه چیز قشنگی به جا می‌زاری که خواننده با خودش ببره … شعری که نتیجه‌ی کار و حال است نه ثمره‌ی حفظ و قال و از عیان است نه از بیان و از اسرار است نه از تکرار و از جوشیدن است نه از کوشیدن.
نهال: این آقا رو می‌بینی؟ این پروفسور ژاپنیه، فک می‌کنی چند سالشه؟ این یه محققه راجع‌ به ارتفاع‌زدگی، ۱۰۴ سالشه. خودش این مرضو داشته و مشکلشو حل کرده. ریسرچاشو می‌بینی؟ دو تا هم کتاب داره.
به­ طور کلی، مضامین محاوره‌ای در تمام دوره‌ها وجود داشته است. اما در فیلم‌های بعد از انقلاب و از دهه شصت به بعد مضامین فلسفی و انتقادی توسط زنان به‌کار گرفته شده است. با این وجود، مضامین آموزشی کاربرد کمی داشته است. روی‌هم‌رفته می‌توان گفت که در زمینه‌ی کاربرد انواع مضامین، زنان غالباً کلیشه‌ی مضامین سطحی، زنانه و محاوره‌ای را در تمام دوره‌ها بازتولید کرده‌اند. اما بازتعریف هویت زنان در فیلم‌های پس از انقلاب با تغییر کاربرد مضامین قابل مشاهده است. در واقع، مضامین فلسفی و اجتماعی و انتقادی در بین زنان در جهت شناسایی هویت فردی و هم چنین اجتماعی که در آن حضور دارند کاربرد می‌یابد، اما زنان در کاربرد مضامین آموزشی که در آن فرد به انتقال دانش می‌پردازد، موفق نبوده‌اند.
۵-۴- سطح داستانی

جدول ۵-۲۲- مقوله‌بندی سطح داستانی
گزاره ها
مفاهیم
مقوله
مقوله‌ی هسته

حضور در نقش قهرمان

نوع حضور
نوع شخصیت‌پردازی
سطح داستانی

حضور در نقش ضدقهرمان

حضور در نقش‌مکمل

بافت روانی ساده و مسطح

نوع بافت روانی

بافت روانی پیچیده

شخصیت ایستا

نوع فعل و انفعال

شخصیت پویا

حضور زنان در نقش‌های فرعی

تصویر زنان قالبی تحت استیلای پدرسالاری سنتی
نوع رویکرد به زن

«…لاتَضارُوهُنَّ لِتَضیقُوا عَلیهِنَّ..»
«هرگز بر زنانتان ضرر وارد نسازید و آنان را در ضیق و فشار قرار ندهید» (قرآن کریم، طلاق:۵).
قال رسول الله(ص) : «ما اَکْرَمَ النِساءَ اِلاّ کَریِم وَ لا اَهانَهُنَّ اِلاّلَئیم»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «کسى که بهره‌اى از کرامت برده باشد، زنان را احترام و اکرام مى‌کند و به زنان، اهانت نمى‌کند مگر انسان پست» (کنز العمال: ج۱۶، ص۳۷۱ ؛ نهج الفصاحه: ح۱۵۲۰).
و نیز موارد بسیار دیگری که احترام به زنان و دختران را مورد تاکید قرار می دهد (وسائل الشیعه: ج۲۱، ص۳۶۲ و ۳۶۵ ؛ مستدرک الوسائل: ج۱۵، ص۱۱۸ ؛ الکافی: ج۶، ص۴ ؛ بحار الانوار: ج۶۸، ص۳۸۹).
«تکبر در اسلام صفت مذمومی بشمار می رود. اما در فرهنگ اسلام زن باید در برابر مرد نامحرم متکبر باشد و از خضوع و کرنش دوری جوید. زیرا این امر کرامت زن را تضمین می کند» (مقام معظم رهبری،۲۵/۹/۷۱).
۳- محوریت زن در خانواده
از اصول دیگری که در آموزه های اسلامی می توان برداشت کرد که شارع مقدس بر آن بسیار تاکید داشته این است که خانواده در جامعه اسلامی مبتنی بر محور زن است. خانواده در هر جامعه شامل افراد مشخصی است که به عنوان فعالان این اجتماع کوچک و یا نهاد اجتماعی مطرح هستند. در این نهاد هر کدام از افراد وظایف خانوادگی و اعمال مربوط به خود که مطابق با موقعیت آنها می‌باشد بر عهده دارند، ضمن این که در بسیاری از موارد زندگی با یکدیگر وجه مشترک دارند. در دین مبین اسلام برداشت کلی از مجموع روایات و سیره اهل بیت(ع) بر این است که امور داخل خانه و روشن نگه داشتن چراغ خانواده بر عهده زن خانه است و هیچ امری برای زنان ارزشمندتر و مهمتر از حفظ و نگهداری نهاد خانواده شمرده نشده است.

( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

اگرچه حضور اجتماعی زنان و اشتغال آنان به فعالیت در عرصه عمومی در دین اسلام مجاز شمرده شده است اما باید توجه داشت که جواز یک عمل به معنای رجحان و اولویت آن عمل ناست. یعنی خیلی از رفتارها و تصمیمات در زندگی افراد وجود دارند که هیچ ادله ای مبنی بر حرمت و یا ممنوعیت آنها وجود ندارد و فرد مجاز به انتخاب هر یک از آنها است اما از دیگر سو نیز این جواز نمی تواند علت و دلیلی برای ارجحیت آن عمل و یا تصمیم در زندگی فرد باشد و مقولاتی چون علایق، ارزش ها، مصالح، توانایی و استعداد و مفاهیمی از این قبیل در تعیین اولویت و رجحان این امور مجاز دخالت موثر دارند. مقوله حضور زن در عرصه عمومی نیز از این قبیل احکام است. خداوند در دین اسلام هیچ مانع و حرمتی برای صرف فعالیت اجتماعی و اشتغال زن در نظر نگرفته است اما با عنایت به مقولات متعددی که ذکر شد، توصیه های بسیاری در دین مبین اسلام به چشم می خورد که زن را در درون خانه و مدیریت عرصه خصوصی زندگی خانوادگی بیشتر می پسندد (آذربایجانی،۸۷:۱۳۸۸).
پیامبر گرامى اسلام(ص) از یاران خود پرسید:
در کدام لحظه، زن به خدا نزدیکتر است؟ پاسخ مناسبى مطرح نشد، تا اینکه حضرت زهرا(س) سئوال پدر را شنید و پاسخ داد:
«أَنَّ أَدْنَی مَا تَکُونُ مِنْ رَبِّهَا أَنْ تَلْزَمَ قَعْرَ بَیْتِهَا»
«نزدیکترین لحظه زن به خدا آن است که در درون خانه خود باشد» (بحارالانوار: ج۴۳، ص۹۲ ؛ نوادر راوندى: ص۱۴).
بنا کردن نهاد مقدس خانواده و حفظ و بقای آن وظیفه ای است که مرد و زن می بایست به صورت مشترک در راستای آن تلاش نمایند اما تفاوت در ویژگی ها و استعدادهای آنها نقش خاصی را می طلبد، به همین دلیل سهم آنان در استحکام و استمرار این بنا یکسان نخواهد بود. به عنوان مثال کارکرد تولید مثل در خانواده که از ابتدایی ترین و ضروری ترین ها به شمار می رود از سوی زن و مرد به طور یکسان صورت نمی پذیرد و نقش زن در این فرایند و نیز رشد و تربیت فرزند به مراتب سختتر و پیچیده تر از نقش مرد است. به طوریکه در آیات قرآن نیز این موارد به صراحت ذکر شده و از علل توجه ویژه اسلام به احترام به مادر تلقی می گردد (قرآن کریم، لقمان: ۱۴ و احقاف: ۱۵).
از دیگر تفاوت های سهم زن و مرد در حفظ و استمرار نهاد محبوب خانواده، برتری بعد عاطفی و روحی زن در نسبت با مرد است که خود از عوامل مهم ایجاد شادابی و نشاط در خانه و دلگرمی و وابستگی مرد به این کانون گرم خواهد بود. «زن در آرام بخشی و تلطیف فضای خانه نقش ویژه ای دارد. آرام بخشی گرچه در سوره روم به عنوان کارکرد هر یک از همسران بیان شده اما تأکید بر آرام بخش بودن زن برای مرد در آیه ۱۸۹ سوره اعراف، نشانگر نقش ویژه زن در این امر است. بنابراین گرچه تهیه مسکن از وظایف مرد است و جسم و جان زن در خانه مرد، و در سایه حمایت او به آرامش می رسد اما خود از حیث روانی و عاطفی، منزل و مأوای مرد است و شوهر در کنار او آرامش می یابد. زن با نقش عاطفی و احساسی ویژه ای که دارد به خانواده نشاط و حیات می بخشد. آرام بخشی زن، روح خانواده است و تا زمانی که این روح در آن جریان دارد خانواده استوار و پابرجا خواهد بود» (طاهری نیا،۷:۱۳۸۴).
در بیان این حقیقت که زن محور خانواده بوده و اولویت اسلام برای زنان رسیدگی به امور خانه و خانواده و گرم و شاداب نگه داشتن کانون این نهاد مقدس است، احادیث و روایات بسیار زیادی در کتب روایی شیعه وجود دارند. علاوه بر آن، از اینکه مرد در آیات قرآن سرپرست خانواده تلقی شده و وظیفه تامین مخارج خانواده برعهده وی گذارده شده است و زنان در این زمینه هیچگونه وظیفه و تکلیفی ندارند، معلوم می شود که اسلام ترجیحی برای اشتغال زنان در خارج از منزل نداشته و مصلحت را در این دیده که زنان به تدبیر عرصه خصوصی بپردازند.
۴- تاکید بر مربی بودن زن
از دیگر اصول و ارزش هایی که دین اسلام در دیدگاه اجتماعی و به خصوص در ارتباط با نقش زن در خانواده و اجتماع مورد توجه و تاکید فراوان قرار داده است، عنایت داشتن بر نقش تربیتی زن با تکیه بر اختصاصات و ویژگی های جسمی و بعد روحی و عاطفی وی چه در درون خانه و در نسبت با فرزند و همسر و چه در محیط اجتماع است. بعد جسمانی و قابلیت های بدن زن در وابستگی کودک به وی برای ادامه حیات و بعد عاطفی و احساسی او برای ارضای نیاز روحی و معنوی فرزند و شوهر، از اختصاصات ویژه زنان برای مربی بودن آنان است. به عبارت دیگر زنان با توجه به استعدادها و ویژگی های طبیعی خود در زمینه احساسات قوی و هوش عاطفی خود مناسبترین گزینه برای پرداختن به امور تربیتی و انسان ساز می باشند.
تربیت از جمله واژه هایی است که بسیاری از مفاهیم فرهنگ اسلامی را در درون خود جای می دهد. تربیت به معنای پرورش جمیع استعدادهای فکری، روحی و جسمی انسان است. در اسلام زن و مرد از جهت انسانیت و ارزش عمل مساوی می باشند ولی همان گونه که در بعضی از صفات و فعالیت ها مرد بر زن برتری دارد زن نیز دارای خصوصیاتی است که از آن جهت بر مرد برتری دارد و آن دلی سرشار از مهر و پرعاطفه، نوع دوست، نوع پرور، رقیق القلب و فداکاری است. برای همین خدای متعال وظیفه خطیر انسان سازی و تربیت فرزند را بر عهده زن قرار داده است (افروز،۱۹:۱۳۷۶).
اگر مسیر حرکت و روند ایجاد تمدن اسلامی را به دقت مورد بررسی قرار دهیم آشکارا به این نتیجه دست می یابیم که تربیت و پرورش نسل از مهمترین لازمه ها و مقدمات تمدن سازی است زیرا انتقال فرهنگ و قدمت بخشیدن به عناصر فرهنگی یک جامعه که زمینه تبدیل تفکر و فرهنگ به تمدن را هموار می سازد جز از طریق ساختن نسلی همراه و همگام با ارزش ها و داشته های فرهنگی جامعه در مسیر آینده امکان پذیر نخواهد بود. حال با عنایت به جایگاه این امر خطیر و تعیین کننده در نسبت با تمدن اسلامی، ارزش و اهمیت نقش تربیتی زنان در درون خانواده و جامعه روشن شد. نقشی که هم اطلاق صفت «ربّ» به خداوند ارزش بیش از حد آن را می رساند و هم توجه به نقش تربیتی پیامبران(ص) و ائمه(ع) در طول تاریخ بیانگر اعتبار آن است و بارها و بارها توسط احادیث و روایات معصومین و نیز سیره آنان و بزرگان دین مورد تاکید واقع گردیده است.
امام خمینی (ره) در ارتباط با نقش تربیتی زن تعابیر بسیار زیبا و درخور توجهی دارند. ایشان زن را مبدأ سعادت و خیر جامعه دانسته و می فرمایند: «زن، انسانی بزرگ و مربی جامعه است. او است که با تربیت صحیح خود، انسان درست می کند و کشور را آباد می نماید» (صحیفه نور: ج۶، ص۱۸۷). و نیز می فرمایند: «زن یکتا موجودی است که می تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکتش یک جامعه، بلکه جامعه ها به ارزشهای والای انسانی کشیده شوند» (همان: ج۱۶، ص۱۲۵).
پ- مولفه های نقش اجتماعی زنان
با عنایت به مبانی نظری، پیش فرض و ارزش های ذکر شده از دیدگاه اسلام، حال به بررسی مولفه های نقش زنان در جامعه پرداخته و ملاحظات مربوط به هر یک از این مولفه ها را مورد بررسی قرار می دهیم.
۱- همسری
یکی از وظایف و نقش هایی که در جامعه اسلامی برای زنان بسیار مورد تاکید قرار گرفته شده است نقش همسری شایسته است. زن و مرد به عنوان دو رکن اصلی خانواده دارای شئون و تکالیفی در برابر یکدیگر می باشند که مجموعه این حقوق و تکالیف که تحت عنوان همسری تعریف می گردد، استحکام نهاد خانواده را در پی دارد. در دین اسلام زن و مرد با توجه به تفاوت هایی که در بین آنها وجود دارد و نیازهایی که برخاسته از این تفاوت های تکوینی است، به یکدیگر گرایش پیدا کرده و نهاد خانواده را بنیان می گذارند و با پیوستن به یکدیگر دارای حقوق بر عهده یکدیگر می گردند.
«مهم‌ترین نقش‌های جنسیتی تصویر‌ شده برای زنان، همسری و مادری است و هیچ یک از فعالیت‌های زنان اهمیتی همپای این دو نقش نخواهد داشت؛ در میان نقش‌های ویژه زنانه بر هیچ یک به قدر همسری تأکید نشده است. ایفای درست این نقش، پس از ازدواج، هم لازم است و هم به‌ مثابه جهاد در راه خداوند مهم و ارزشمند است» (حق شناس،۸۵:۱۳۸۸).
در آیات بسیار (قرآن کریم، روم:۲۱ ؛ نساء:۱۹ ؛ طلاق:۵ ؛ بقره:۲۳۷ و…). و روایات متعددی به نقش همسری و روابط میان زوجین و حقوق و وظایف آنها اشاره گردیده است که نشان دهنده جایگاه و اهمیت نقش همسری برای زن و مرد در دیدگاه اسلامی است.
قال رسول الله(ص) : «جِهادُ المَرأَهِ حُسنُ التَّبَعُّلِ»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «جهاد زن، خوب شوهر دارى کردن است» (الکافى: ج ۵، ص ۵۰۷).
قال رسول الله(ص) : «اَلمَرأَهُ الصّالِحَهُ أَحَدُ الکاسِبَینِ»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «زن شایسته یکى از دو عامل پیشرفت خانواده است» (بحارالأنوار:ج۱۰۳، ص۲۳۸).
قال رسول الله(ص) : «طُوبی لِامرَأهٍ رَضِیَ عنها زَوجِها»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «خوشا به حال زنی که شوهرش از او راضی باشد» (وسائل الشیعه: ج۱۴، ص۱۵۵).
همچنین احادیث و روایات متعدد و بی شمار دیگری که در این زمینه می توان در کتب معتبر روایی شیعه مشاهده نمود (بحارالأنوار: ج۷۷، ص۱۶۶ ؛ وسائل الشیعه: ج۲۰، ص۴۰و۳۲ ؛ نهج الفصاحه: ح۲۸۹۲ روضه الواعظین: ج۲، ص۳۷۶ ؛ مستدرک الوسائل: ج۱۳، ص۱۳۴ ؛ تهذیب الاحکام: ج۷، ص۴۰۰).
نقش همسری برای زن وظایفی را به همراه دارد که از جمله آن وظایف عبارتند از:
۲-۱- تمکین و فرمانبرداری
تمکین در برابر خواست شوهر و اطاعت از او علی الخصوص در زمینه نیاز جنسی، از وظایف اولیه ی زن به عنوان همسر به شمار می رود. البته شکی نیست که فرمانبرداری او از شوهر فقط در اموری است که مخالف احکام الهی نباشد و هر آنگاه که چنین فرمان و دستوری رسد، وظیفه زن تخلف از آن است زیرا در همه حال حکم خداوند متعال بر حکم بشر مقدم است. عبارات ویژه ای که در روایات از زبان پیامبر اکرم(ص) نقل شده اند مبیین اهمیت این موضوع است. ایشان می فرمایند: «اگر سجده کردن برای غیر خدا جایز بود، دستور می دادم تا زن در برابر شوهرش سجده کند» (فروع کافی: ج۵، ص۵۰۷). و نیز در جای دیگر می فرمایند: «بهترین زنان شما کسانی هستند که در مقابل شوهرشان متواضع، مطیع و شنوا هستند و نیاز جنسی شوهر خود را برآورده میسازند» (من لایحضره الفقیه: ج۳، ص۳۸۹). و همچنین در حدیث دیگری از ایشان نقل شده است که «زنی نمی تواند حق خدا را ادا کند مگر این که حق شوهرش را ادا کند» (مستدرک الوسایل: ج۲، ص۵۵۲). و در حدیثی دیگر می فرمایند: «هر زن شایسته ای که عبادت پروردگار را به جای آورد، واجبات را بگذارد و اطاعت شوهر کند، وارد بهشت گردد (مستدرک الوسایل: ج۱۴، ص۲۳۸). همچنین علاوه بر احادیث و روایات فراوان از معصومین(ع) پیرامون این موضوع (وسائل الشیعه: ج۲۰، ص۳۹ ؛ بحار الانوار: ج۷۹، ص۳۰۳ ؛ مستدرک الوسائل: ج۱۴، ص۱۶۲ ؛ الکافی: ج۵، ص۳۳۶ ؛ من لایحضره الفقیه: ج۳، ص۵۵۶ ؛ الجعفریات: ص۱۰۹ ؛ مکارم الاخلاق: ص۲۰۰ مشکاه الانوار: ص۲۶۱) رجوع به پایان نامه عملیه فقها و بزرگان دین نیز تایید کننده وجوب این وظیفه برای زنان است (برای نمونه ر.ک: توضیح المسائل حضرت امام خمینی (ره)، مستفاد از مسئله ۲۲۸۸).
۲-۲- حفاظت از نفس خود، اسرار، آبرو و مال شوهر
از دیگر وظایف زن مسلمان در قبال شوهر این است که خود را از آن شوهرش دانسته و نفس خود را صرفا محدود به وی نماید زیرا زن ناموس مرد است و می بایست در مقابل مردان نامحرم از ناموس شوهرش محافظت نموده و همچنین نسبت به حفظ مال و آبروی همسرش توجه ویژه داشته باشد. زن علاوه بر این که امین مال و دارایی شوهر است، حافظ مال و دارایی او نیز می باشد. زن نمی تواند بدون اجازه ی شوهر، در مال او تصرف کند، حتی در صدقه دادن و دستگیری از فقرا و احسان به خویشان که حرام و در حکم غصب است (قائمی،۱۶۶:۱۳۸۶). علاوه بر آیه ۳۴ سوره نساء که به صراحت به این نکته اشاره می کند، روایات بسیاری در این زمینه نقل گردیده است. در روایت آمده است که «هیچ شخصی پس از بهره‌مندی از اسلام، بهره‌ای ارزشمندتر از همسر مسلمانی که چون به وی نظر افکند، مسرورش سازد و چون از وی درخواستی کند، اجابتش کند و چون از نزد وی غائب گردد، نفس خود و مال همسرش را محافظت نماید، دریافت نکرده است» (وسایل الشیعه: ج۲۰، ص۴۰). و نیز پیامبر اکرم(ص) در این باره می فرمایند: «هر زنی که جز برای شوهر، خود را خوش بو سازد و از منزل بیرون رود، پیوسته مشمول لعنت خدا خواهد بود تا وقتی به خانه باز گردد» (همان: ج۷، ص۳۱۳).
۲-۳- خوشرفتاری و احترام به شوهر
حسن معاشرت و خوشرفتاری با همسر از وظایف متقابل زن و شوهر نسبت به یکدیگر محسوب می گردد. زن مسلمان و مومن در مقابل شوهرش دارای تواضع بوده و نهایت احترام و کمال حسن خلق را با وی به جا می آورد. در این زمینه نیز احادیث و روایات متعددی به چشم می خورد. پیامبر اسلام(ص) می فرمایند: «هر زنی که شوهرش را با زبانش بیازارد، خداوند هیچ کار واجب و مستحبی را از او نمی پذیرد و هیچ کار نیکش را قبول نمی کند تا وقتی که شوهرش را راضی کند، اگر چه روزها روزه بگیرد و شب ها به عبادت مشغول شود» (بحارالانوار: ج۱۰۳، ص۲۴۴). و نیز می فرمایند: «بهترین زنان شما زنان مهربان و سازگارند و بدترین آنها زنان لجبازند و بهترین بهره برای یک مرد بعد از ایمان به خدا، همسر سازگار است (مسترک الوسایل: ج۱۴، ص۱۶۲). و همچنین امام صادق(ع) می فرمایند: «..خوشا به سعادت آن همسری باد که به شوهرش احترام گذارد و او را آزار نرساند..» (بحارالانوار: ج۱۰۳، ص۲۵۲). و علاوه بر اینها احادیث متعدد دیگری را می توان از کتب معتبر روایی شیعه سراغ گرفت (الکافی: ج۵، ص۳۲۶ ؛ من لایحضره الفقیه: ج۳، ص۳۸۹ فروع کافی: ج۵، ص۵۰۷ ؛ وسائل الشیعه: ج۱۴، ص۱۱۲ ؛ سفینه البحار: ج۱، ص۵۶۱ ؛ کشف الغمه: ج۱، ص۴۶۹).
۲- مادری
یکی دیگر از موثرترین و مهمترین نقش های اجتماعی و خانوادگی که در دیدگاه اسلامی برای زنان بسیار محترم شمرده شده و مورد تاکید وافر قرار گرفته است همانا نقش مادری زن در خانواده است. نقش اختصاصی زن در طبیعت و تاریخ، نقش مادری است که در تمام فرهنگها اعم از متمدن و غیر متمدن از احترام و تقدس خاصی برخوردار است و در ادیان الهی نیز به جایگاه رفیع مادر و احترام به او سفارش و تاکید شده است.
جامعه انسانی، نیازمند علل و عواملی است تا گرایش و صفای باطن افراد آن تأمین شود و صرف قوانین و مقررات سیاسی، نظامی، اقتصادی و… برای این کار، کافی نیست و از طرف دیگر، جوامع کوچک خانوادگی، جامعه بزرگ بشری را می‏سازند، یعنی اعضای خانواده‏های متعدد، عامل تحقق مجتمع رسمی خواهند بود و مادامی که سبب رأفت و گرایش، در بین اعضای خانواده پدید نیاید، به هنگام تشکیل یک مجتمع رسمی، هرگز بین آحاد آن، صفای ضمیر، روح تعاون و پیوند دوستی برقرار نخواهد شد. مهمترین عاملی که بین افراد خانواده، رأفت، گذشت و ایثار را زنده می‏کند، تجلی روح مادر، در کانون خانواده است، زیرا اساس خانواده که بر مهر، وفا و پیوند، پی‏ریزی شده است، به عهده مادر است.
«مادر از زیباترین کلمه ها در همه فرهنگ هاست. مفهوم مادری مجموعه ای از مهمترین مفاهیم همچون محبت، ایثار، شکیبایی، عفاف، تربیت، پایداری، آرامش، قدردانی و احترام را تداعی می کند. هیچ کار دیگر را نمی توان با این نقش مقدس برابر دانست دلیل آن هم این است که رشد و بالندگی فرزند از ابتدای انعقاد نطفه در رحم تا مدتها پس از تولد بر عهده مادر است» (اعتصامی،۲۳۵:۱۳۸۶).
غرب به دنبال آن است که نقش مادری را یک نقش عام و اجتماعی معرفی کند که اختصاص به زن ندارد و خانواده، والدین و حتی جامعه می توانند در آن سهیم و شریک باشند این در حالی است که از نظر علمی در سه سال اول زندگی، مادر پایهگذار امنیت روانی کودک است و این نقش را شخص دیگری جز مادر نمی تواند ایفا کند در فرایند رشد و تکامل یک کودک حداقل سه سال اول زندگی او سالهای خیلی حساس و مهمی است که حتی حضور فیزیکی مادر برای کودک حائز اهمیت است (نوابی نژاد،۱۶۸:۱۳۸۴).
زنان به عنوان مادر در آیات قرآن و روایات اسلامی بسیار مورد تقدیس و ارزشمند شمرده شده اند. در آیات بسیاری به اهمیت و جایگاه مادری و تاکید بر احترام به مادر در کنار تاکید بر پرستش خداوند پرداخته شده است (قرآن کریم، لقمان:۱۴ ؛ احقاف:۱۵ ؛ مریم:۳۲). و این موارد علاوه بر آیات متعدد و بی شماری است که در ارتباط با احسان و نیکی به والدین نازل شده اند (قرآن کریم، اسراء:۲۳ ؛ بقره:۸۳ نساء:۳۶ ؛ انعام:۱۵۱؛ عنکبوت:۸ ؛ احقاف:۱۷ و…). همچنین در روایات بسیاری از سوی پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) به تبیین جایگاه و اهمیت نقش مادری برای زنان پرداخته شده است که نشان از توجه ویژه دین مبین اسلام به مقوله نقش مادری در جامعه است.
قال رسول الله(ص) : «الجنه تحت اقدام الأمّهات»
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «بهشت زیر پای مادران است» (مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۱۸۰).
این حدیث بر این نکته تاکید می کند که بهشت زیر پای مادران است و نمی گوید که بهشت زیر پای زنان است و این یعنی مادر بودن برای زنان دارای اصالت است.
قال الصادق(ع): «جاءَ رجُلٌ إلَى النَّبیِّ(ص) فقالَ: یا رسولَ اللَّهِ، مَن أبَرُّ؟ قالَ: اُمَّکَ، قالَ: ثُمّ مَن؟ قالَ: اُمَّکَ، قالَ: ثُمَّ مَن؟ قالَ: اُمَّکَ، قالَ: ثُمّ مَن؟ قالَ: أباکَ»

اریکسون در تنظیم نظریه شخصیت‎ خود، فرض‎های اساسی نظریه فروید در باب شخصیت را اقتباس کرد؛ در حالی که بر عوامل جامعه‎پذیری بیش از عوامل زیست‎شناختی محض تأکید داشت (کوت ولوین، ۲۰۰۲).
محور نظریه اریکسون این است که تحول هر فرد یک رشته مراحل مشخص جهان‎شمول دارد که در تمام افراد بشر موجود است. از نظر وی، شخصیت انسان بر اساس مراحل از پیش‎تعیین‎شده و استعدادهای او رشد می‎کند (لطف‎آبادی، ۱۳۷۵).
کوت و لوین (۲۰۰۲) در مورد نظریه شخصیت اریکسون (شکل ۲ـ۲) می‎گویند:
“بن” ساختاری از شخصیت است که در نظریه اریکسون کمترین تأکید بر آن شده است. او بر نقش لیبیدو در تحول پدید‎آیی فردی^[۲۳]، خصوصاً پس از دوره کودکی و در دوره کودکی، تأکیدی
من فاعل
آرمان من
فرامن
خود (خودها)
من
شکل ۲ـ۲ ساختارهای روان و سازمان شخصیت از دیدگاه اریکسون ( اقتباس از کوت و لوین، ۲۰۰۲ ، ص.۱۰۱)
بن
نداشت و از طرح عقده‎های^۱[۲۴]جهانی (برای مثال، عقده اودیپ) مبتنی بر نظریه لیبیدو خودداری می‎کرد. در عوض، بر این باور بود که این عقده‎ها فقط تحت موقعیت‎های اجتماعی ـ فرهنگی خاصی به‎وجود می‎آیند. در روان‎شناسی اریکسون، بن منبع انرژی روانی^۲ را تشکیل می‎دهد که به وسیله من در خدمت عاملیت^۳ می‎تواند مهار شود.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

فرامن ساختاری است که اریکسون از همه بیشتر به آن پرداخته است. در حالی که فروید بر این باور بود که فرامن به‎طور کامل تحول نمی‎یابد مگر این که عقده ادیپ انحلال یابد، از نظر اریکسون تحول هدفمند^۴ فرامن خیلی زود‎تر در واکنش به شیوه‎های انضباطی آغاز می‎شود و هرگز واقعاً نمی‎توان ‎گفت که برای همیشه”تحول‎یافته” است. اریکسون بر این باور بود که فرامن تحت تغییر و تحولاتی^۵ فراسوی دوره کودکی، بخشی از اختیارش را فقط پس از مبارزه^۶ قابل ملاحظه با من، به من واگذار می‎کند. اختیاری که به وسیله فرامن واگذار می‎شود، به شکل آرمان من^۷، توسط من به تصرف درمی‎آید. آرمان من، قلمروی از شخصیت است که رهنمودهای واقعیت محور^۸ بیشتری را دربر می‎گیرد. این رهنمودها، بر تغییر و تحول ممنوعیت‎های ابتدایی فرامن که در بافت‎های اولیه جامعه‎پذیری شکل گرفته‎اند، مبتنی هستند.
عامل بسیار مهمی که ماهیت مبارزه من ـ فرامن را تعیین می‎کند، میزان نیرومندی^۹ فرامن است که طیّ اوایل کودکی رشد می‎کند؛ نیرومندی‎ای که از نظر اریکسون به سختگیرانه بودن شیوه‎های انضباطی طیّ فرایند جامعه‎پذیری اولیه مربوط می‎شود. همچنان که فرد در خلال چرخه زندگی به پیش می‎رود، هر چه نیرومندی فرامن بیشتر باشد، سازگاری واقعیت محور برای”من”دشوارتر است.
اریکسون همچنین در مقایسه با فروید دیدگاه متمایزتری در باب”من”داشته است. اریکسون عاملیّت فعّال اما بسیار ناهشیار شخصیت را به”من”، اختصاص می‎دهد. از نظر اریکسون،”من”دو کنش دارد: کنش‎های تلفیقی^۱۰، یعنی، اداره مؤثر اطلاعات در مورد خود و محیط، و کنش‎‎های اجرایی^۱۱، یعنی، تنظیم رفتار بر مبنای این اطلاعات. بدین ترتیب، به‎نظر می‎رسد مفهوم”من”از نظر اریکسون بسیاری از رگه‎ها و ظرفیت‎هایی را که در نظریه شخصیت و روان‎شناسی اجتماعی مورد بررسی قرار می‎گیرد، دربردارد.
اریکسون بر این باور بود که انسان‎ها آمادگی زیست‎شناختی دارند که برای تسلط و مهار بر محیطشان تلاش کنند و این کشاننده صلاحیت^۱[۲۵]، مبیّن اساس تحوّل من است. از نظر او، من به وسیله تنش^۲ بین تکانه‎های^۳، بن و موانع محیطی ایجاد می‎شود و از تنش و چالش به مقداری که با نیرومندی من متناسب باشد، لذت می‎برد. بدون چالشی برای تسلط یافتن، من فعل‎پذیر و ضعیف می‎شود و بن یا فرامن خود را برای غلبه بر شخصیت، تحمیل می‎کنند. ضمن آنکه من، معنای تنش‎هایی را که تجربه می‎‎کند، تعیین می‎کند (تجربه را تلفیق می‎کند)، در توانایی‎اش برای تسلط بر تنش‎ها قویتر می‎شود (رفتارها را اجرا می‎کند). به‎نوبه‎خود، افزایش نیرومندی در کنش‎های تلفیق و اجرای”من”که از این صلاحیت حاصل می‎شود، حرکت من را به یک سطح پیشرفته‎تر تسلط، تسهیل می‎کند. اریکسون زمانی که از هشت مرحله تحول روان‎اجتماعی سخن به میان می‎آورد، به حرکت از خلال سطوحی که از نظر صلاحیت در حال پیشرفتِ افزایشی هستند اشاره می‎کند.
از نظر اریکسون اگر من از کوشش برای تسلط فعّالانه بر محیط خود بازداشته شود یا کوشش کند که بر سطحی بسیار پیشرفته تسلط یابد، ناکام می‎شود و این ناکامی می‎تواند به آن آسیب رساند. به ویژه اگر ناکامی مدتی طولانی ادامه یابد یا فاقد معنایی برای”من” باشد. ضعف من طیّ این دوره‎ها به بن یا فرامن امکان می‎دهد که خلأ ایجاد شده را پر کنند و به‎تدریج بر شخصیت غلبه یابند.
آنچه در نظریه اریکسون بنیادی است، این است که روانِ انسان در معرض شکلی از تحول پدید‎آیی جنبی^۱۴[۲۶]قرار می‎گیرد. بنابر این، مانند بسیاری از اشکال زندگی، انسان‎ها توانش‎ها^۵ و محدودیت‎های خاصی دارند که طی عمرشان ظاهر می‎شود و می‎تواند در زمان‎های خاصی در تحول شکوفا شود اما فقط اگر شرایط محیط آنها را تسهیل کند. اگر شرایط اجتماعی پرورش‎دهنده نباشند، این توانش‎ها ظاهر نمی‎شوند یا به شکلی تحریف‎شده ظاهر می‎گردند. افزون بر این، برای شکوفایی توانش‎ها، توانش‎های کمتر پیشرفته باید قبلاً شکوفا شده و تا حدّی رشد‎یافته باشند. بنابراین، تحول پدیدآیی جنبی مستلزم یک محیط تسهیل‎کننده متداوم و نیز رشد قبلی توانش‎های خاص است. متغیر بسیار مهم در شکوفایی توانش‎های من طیّ چرخه زندگی این است که چقدر عدم ظرفیت^۱ و چقدر ظرفیت اصلی^۲ رشد یافته است. نسبت این ویژگی‎ها در یکتایی^۳ شخصیت فرد و پیش آگهی^۴ تحول پدید‎آیی جنبی بیشتر نقش دارد.
بر مبنای دیدگاه اریکسون، یک بزرگسال”سالم^۵“، قابلیت تسلط فعال^۶ بر محیطش را دارد، واجد وحدت شخصیت^۷ خاصی است، می‎تواند جهان و خودش را به درستی ادراک^۸ کند، و در نهایت، من سالم به‎طور معقولی^۹ در سنجیدن محیطش و تأثیر بر آن، صحیح و دقیق است. از نظر اریکسون هر چه من در اداره کارآمد اطلاعات در مورد محیطش (کنش تلفیقش) و تنظیم رفتار بر مبنای این اطلاعات (کنش اجرایی‎اش) تواناتر باشد، قوی‎تر می‎شود و قدرتمند‎تر می‎ماند. بنابراین، منِ ناسالم، منی است که کناره‎گیری^۱۰ می‎کند و فعل‎پذیر می‎شود، یعنی، نمی‎تواند رفتار را به طرزی هماهنگ، متحد و هدایت‎شده^۱۱ اداره کند. به علاوه ساز وکارهای دفاعی^۱۲ افراطی را که اطلاعات وارد شده در مورد محیط اجتماعی را به شدت تحریف می‎کنند، به کار می‎گیرد.
در پروراندن مفهوم هویت من، اریک اریکسون مشاهده کرد که چگونه اشخاص می‎توانند احساس تداوم زمانی ـ مکانی^۱۳ خود‎ را طیّ زمان و در موقعیت‎های اجتماعی حفظ کنند یا از دست بدهند. به عبارت دیگر، او این مسئله را مورد بررسی قرار داد که چگونه اشخاص احساس تداوم من را در مورد کنش‎های تلفیقی و اجرایی در ارتباط با رفتار خود شخص، روابط با دیگران و احساس معنای زندگی، حفظ می‎کنند یا از دست می‎دهند. به منظور درک مفهوم تداوم زمانی ـ مکانی‎ای که من تجربه می‎کند، لازم است دو زیرساختاری را که از نظر اریکسون، من را با دنیای اجتماعی پیوند می‎دهند، مدّ نظر قرار دهیم، یعنی،”منِ فاعل^[۲۷]۱۴” و “خود^۱۵“. شناخت این زیرساختارها به روشن شدن این نکته کمک می‎کند که چرا اریکسون بحران هویت و اغتشاشات^۱۶ در هویت من را “بهنجار^۱۷” تلقّی می‎کند، اگر اینها واکنشی به”نابهنجاری‎های^۱۸” سازمان اجتماعی باشند. وقتی” من فاعل” و “خود” مدتی طولانی در معرض تعاملات مشکل‎آفرین اجتماعی قرار می‎گیرند، مانند موقعی که فرهنگ واجد عدم سازمان اجتماعی است، اگر من “موقعیتش^۱“را از دست بدهد و در نتیجه از نظر احساس خود و رابطه‎اش با دنیای شئ^۲ آسیب ببیند، هویت من می‎تواند دچار اختلال شود.
از نظر اریکسون، منِ فاعل مانند نوعی پریسکوپ^[۲۸]۳ عمل می‎کند که به منِ ناهشیار امکان می‎دهد به هشیاری دسترسی پیدا کند و از این طریق برای من اطلاعاتی در مورد محیط فیزیکی و اجتماعی فراهم می‎آورد. ماهیت پریسکوپی”منِ فاعل”، علت محدودیت کنش‎وری انسان، یعنی، عمدتاً عدم توانایی او در مدیریت مقدار زیاد اطلاعات، هیجان یا تجربه در ذهنِ هشیار، است. اریکسون بر این باور است که من عاملیتی است که به‎طور طبیعی واجد بیشترین مهار بر شخصیت است اما به‎طورگسترده در سطح ناهشیار عمل می‎کند و بنابراین، باید برای دسترسی به تجربه هشیار بر منِ فاعل تکیه کند. عدم توانایی منِ فاعل برای اداره تجربه زیاد، احساس تداوم زمانی ـ مکانی منِ فاعل و بنابراین، تداوم زمانی ـ مکانی من را محدود می‎سازد و به این دلیل، حفظ احساس هویت به ویژه در موقعیت‎های ناآشنا یا تنیدگی‎زا می‎تواند مشکل‎آفرین باشد که هر دو در جوامع پیچیده و سازمان‎نایافته نسبتاً متداول است. به همین دلیل اریکسون فکر می‎کرد که لازم است تأکید شدیدی بر مفهوم هویت من داشته باشد؛ زیرا هویت من مفهومی است که توانایی”من”را برای حفظ احساس تداوم زمانی ـ مکانی خصوصاً، در برخورد با بی‎ثباتی و تغییر توصیف می‎کند. در این معنا هویت من، ریختی^۴ از نیرومندی من است.
از نظر اریکسون، خود”کلی^۵“از تعدادی خودهای”ویژه^۶” تشکیل شده است که هر یک کم و بیش با نقش‎های اجتماعی که فرد بازی می‎کند، در تطابق‎اند. این خودهایِ واجدِ نقش‎هایِ ویژه، بر مبنای یادگیری و تجربه مکّرر در موقعیت‎های مشابه رشد می‎کنند. در بدو ورود به یک موقعیت که منِ فاعل در آن به‎طور طبیعی کنش‎وری دارد و بر مبنای اینکه چگونه موقعیت، توسط من ناهشیار تعریف می‎شود، سطح مناسبی از خودِ واجدِ نقشِ ویژه برای واکنش نسبت به موقعیت پدید می‎‎آید و اثرهای مناسب را ایجاد می‎کند. در موقعیت‎های معمولی، تعامل برای فرد نسبتاً بدون مشکل است. در موقعیت های غیرمعمول و ناآشناست که هویت من در مدیریت رفتار مهم می‎شود. در این موقعیت‎ها، چون منِ فاعل قادر به کنش‎وری مستقل نیست و چون هیچ خودی که دارای نقشِ ویژه باشد، ایجاد نشده است که امکان کنش‎وری خودکار و ارتجالی^۷ را بدهد، اضطراب قابل ملاحظه‎ای به‎وجود می‎آید. منی که قویتر است و احساس هویت بیشتر و در نتیجه خودِکلی یکپارچه‎تری دارد، در مداخله یا به‎طور مقطعی^۱ (مانند به کارگرفتن خود تقلبی^۲) یا از طریق ایجاد خودِ دارایِ نقشِ ویژه جدید که می‎تواند در موقعیت کنش‎وری داشته باشد، در زمان حال و آینده تواناتر است. (صص.۱۰۱ـ۱۰۷(
۲ـ۱ مراحل تحول
اریکسون در کتاب کودکی و جامعه^[۲۹]۳(۱۹۶۳) به ترسیم ویژگی‎های هشت مرحله از تحول انسان می‎پردازد؛ یعنی، مراحل ۱) اعتماد در برابر عدم اعتماد، ۲) استقلال عمل در برابر شرم و تردید، ۳) ابتکار^۴ در برابر احساس خطا و تقصیر، ۴) تسلط در برابر احساس کهتری، ۵) هویت در برابر سردرگمی نقش،۶) صمیمیت در برابر انزوا، ۷) پدید‎آورندگی در مقابل راکدماندگی و در نهایت ۸) تمامیت من در مقابل نومیدی.
در نظریه اریکسون، هر بحران روان‎اجتماعی سن یا مرحله‎ای از گستره زندگی را تعیین می‎کند. هر بحران، نوعی چالش است که فرد باید آن را حل کند. بحران‎ها، هنجاری^۵ هستند به این معنا که جزء اجتناب‎‎ناپذیر زنده‎ بودن و رشد کردن محسوب می‎شوند. اریکسون هر بحران را به منزله یک پیوستار^۶ با قطب‎های مثبت و منفی توصیف می‎کند. برای مثال، بحران دوره شیرخوارگی”اعتماد در برابر عدم اعتماد” نام می‎گیرد. از نظر اریکسون این بحران بدین معناست که کودک در این دوره باید بتواند با مراقب خود احساس اعتماد یا ایمنی برقرار کند. حل بحران نه به این معناست که بحران کاملاً به‎طور منفی یا مثبت پشت سر گذاشته شده و نه به معنای حل قطعی موضوع است بلکه به معنای کج شدن تعادل بیشتر به یک جهت (یعنی به سمت یک انتهای پیوستار) تا در جهتی دیگر است. به عبارت دیگر، مهم این است که شیرخوار اولین مرحله تحول را با احساس ایمنی بیشترـ تا ناایمنی ـ پشت سر گذارد. بر اساس نظر اریکسون، هر بحران بر پایه بحران‎های قبلی بنا می‎شود. حل موفقیت‎آمیز هر چالش به حل موفقیت‎آمیز چالش‎هایی که پیش از آن بوده‎اند، بستگی دارد. بدین ترتیب، اریکسون بر این باور است که حل موفقیت‎آمیز بحران مرحله پنجم، یعنی، هویت در برابر پراکندگی هویت، بسته به این است که فرد بحران‎های قبلی دوره کودکی را چگونه حل کرده باشد. بدون احساس اعتماد، استقلال عمل، ابتکار و تسلط، استقرار یک احساس منسجم هویت دشوار است (استاینبرگ، ۲۰۰۵).
در مرحله پنجم، نوجوان همه اکتسابات قبلی، یعنی، تمام دلبستگی‎های هیجانی، استقلال، ابتکارات و تحقق‎های خود را دوباره به میدان می‎آورد. در آستانه زندگی بزرگسالانه، او خود را ناگهان در یک انقلاب هورمونی واقعی غوطه‎ور می‎بیند؛ انقلابی که بر اثر رشد و نمو بدنی شدید و رشد و رسیدگی بلوغ به‎وجود آمده است. بنابر نظر اریکسون، نوجوان در جستجوی من یا هویت خویش است و سعی می‎کند که عناصر پراکنده و متفرق شخصیت خود را با همدیگر مرتبط سازد، تعارض‎های قبلی را از نو تجربه کند و در این راه اغلب با والدین خویش درگیر می‎شود. او پشت سر هم نقش‎های مختلف و رفتارهای متفاوت را تجربه می‎کند و سپس آنها را به یک سو می‎نهد. آنگاه دوباره آنها را تدارک می‎بیند تا از نو تجربه کند. اغلب اتفاق می‎افتد که نوجوان به یک ساخت‎دهی پایدار شخصیت نائل نمی‎شود و در نتیجه با فکر پراکندگی وجود خود به‎‎سر می‎برد. پاره‎ای از نوجوانان به دریافت این فکر که موجودی یگانه و از لحاظ جنسی متمایزند و بزودی باید مسئولیتهای حرفه‎ای و خانوادگی را برعهده بگیرند، نائل نمی‎آیند. اگر چنین مشکلی پا برجا بماند، نوجوان سازش صحیحی نخواهد داشت و شاید قادر به انتخاب و طرح فعالیت‎های خود نیز نباشد (منصور و دادستان، ۱۳۶۹).
۳ـ۱ بحران هویت
اریکسون، اصطلاح بحران هویت را برای توصیف شرایط قربانیان جنگی که به شدت آسیب دیده بودند و او آنها را در جریان جنگ جهانی دوم درمان کرد، نام‎گذاری کرده است. مشکل این بیماران این بود که احساس خود را از دست داده بودند، یعنی،”من”احساس خودش را به عنوان یک موجود متداوم از نظر زمانی از دست داده بود. بدین ترتیب، احساس”هویت منِ”آنها به شدت صدمه دیده بود. (این معیار هویت من، آزمونی برای متمایز کردن”هویت من” از “هویت شخصی” و “هویت اجتماعی”است). من”عاملیت روان” است که کنش آن مهار رفتار است؛ در صورتی که دو شکل دیگر هویت”محتوا”هستند. از این حیث که آنها دانش درونی‎شده^۱[۳۰]در مورد مفهوم خودها، رفتار اجتماعی و نقش‎هایی محسوب می‎شوند که من با فرایندهایش مهار می‎کند. پس از جنگ، اریکسون به عنوان یک روان‎تحلیل‎گر همان نشانه‎های سردرگمی هویتِ مرتبط با آسیب هویت من را در افراد جوانِ به شدت متعارضی که احساس سردرگمی‎شان به جنگی در درون خودشان مربوط بود و همچنین در افراد یاغی^۲ و بزهکاران مخرب سردرگم، که با جامعه‎شان جنگ داشتند، مشاهده کرد. اریکسون برای اینکه بین این دو موقعیت پیوندی برقرار کند، اصطلاح بحران هویت را مشخص ساخت که طیّ آن هویت پیشین فرد (هویت دوره کودکی) دیگر مناسب نیست و هویت جدیدی نیز هنوز استقرار نیافته است. این بحران معمولاً طی مرحله هویت به‎وقوع می‎پیوندد که به‎طور هنجاری در جوامع غربی معاصر طیّ بلوغ یا به دنبال بلوغ آغاز می‎شود و در اواخر سال‎های نوجوانی تا اواخر بیست سالگی پایان می‎پذیرد. البته در برخی اشخاص، بحران هویت ممکن است هرگز پایان نپذیرد؛ برای این اشخاص بحران هویت، بخش”بهنجار”زندگی‎شان می‎شود (کوت و لوین، ۲۰۰۲).
طیّ بحران هویت، اشخاص برزخ یا خلأ روان‎شناختی را همراه با قدری نوسان بین احساس هویت من و سردرگمی هویت، تجربه می‎کنند. تا وقتی که هویت به‎طور کامل استقرار نیافته، بحرانی وجود دارد که در جنبه‎های هشیار و ناهشیارش با سردرگمی هویت یکسان است. اریکسون بر این باور بود که بحران‎های هویت بر حسب شدت^۱، تطویل^۲و وخامت^۳ شان متفاوت‎اند. شدت بحران هویت متناسب است با میزانی که احساس سردرگمی هویت از احساس هویت من بیشتر باشد. بحران هویت طولانی وقتی متظاهر می‎شود که خزانه‎های نقش^۴[۳۱]طیِّ مدت طولانی، مختل شده باشند. در نهایت، بحران هویت وخیم به کوشش‎های مکرر ولی ناموفق فرد برای استقرار خزانه نقش شخصی و اجتماعی باثبات و کارآمد، اطلاق می‎گردد. از نظر اریکسون، شدت بحران هویت به عوامل فرهنگی و نه عوامل زیست‎شناختی، بسیار وابسته است. اریکسون بر این باور است که عوامل زیست‎شناختی، یعنی، کشاننده‎های جدید، نیرومندی‎های جسمانی و توانایی‎های شناختی در شدت بحران حاد هویت نقش دارند ولی این عوامل موجب بحران نمی‎شوند؛ مگر آنکه فرهنگ نتواند”من”را در تسلط بر این کشاننده‎ها و ظرفیت‎های جدید راهنمایی کند (همان منبع).
اریکسون (۱۹۶۸، نقل از استاینبرگ، ۲۰۰۵) عقیده دارد که کلید حل^۵ بحران هویت در برابر پراکندگی هویت، در تعامل‎های نوجوان با دیگران قرار دارد. نوجوان از خلال پاسخ‎دهی به واکنش‎های افرادی که برای او اهمیت دارند، از میان عناصر متعددی که می‌توانند به گونه‌ای امکان‌پذیر بخشی از هویت بزرگسالی او شوند، دست به انتخاب می‌زند. دیگر افرادی که نوجوان با آنها تعامل دارد، همچون آینه‌ اطلاعات نوجوان را در باب این که”کیست و چه کسی باید باشد“، به او منعکس می‌کنند. به این ترتیب، پاسخ‎های این افرادِ مهم احساس هویتِ در حال تحولِ نوجوان را شکل می‌بخشد و زیر تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین، ساختن هویت فرایندی اجتماعی و نیز روانی است. اریکسون در شکل‌دهی احساس”خود”نوجوان، برای نقش جامعه او (و به‎ویژه، افرادی که بر نوجوان تأثیر دارند) اهمیت بسیاری قائل است. هویت نوجوان حاصل بازشناسی دوجانبه میان نوجوان و جامعه است: نوجوان هویت را می‌سازد اما همزمان، جامعه نوجوان را شناسایی می‌کند. بافت اجتماعی‌ای که نوجوان می‎کوشد که احساس هویت را در آن بنا کند، بر ماهیت و پیامد این فرایند تأثیر عظیمی دارد. مسلم است که اگر هویت نوجوانان بر اساس بازشناسی از سوی جامعه ساخته شود، جامعه در تعیین این مسئله که چه نوع هویت‎هایی انتخاب‎های ممکن به شمار می‌روند، نقش مهمی خواهد داشت. جامعه تعیین می‌کند که از هویت‎هایی که انتخاب‎های اصیل به‎ شمار می‌روند، کدام خواستنی هستند و کدام خواستنی نیستند. به اعتقاد اریکسون، استقرار احساس منسجمِ هویت، پیشرفتی است که هشیارانه احساس می‌شود، و فرایندی طولانی است: احساس هویت هرگز به‎طور قطعی به‎ دست نمی‌آید و حفظ نمی‌شود. با وجود این، در نهایت، بحران هویت نوجوانی، هنگامی که با موفقیت انحلال یابد، به مجموعه‎ای از تعهدات بنیادی زندگی، یعنی، تعهدات حرفه‌ای، ایدئولوژیکی، اجتماعی، مذهبی، قومی، و جنسی منتهی می‎شود (استاینبرگ، ۲۰۰۵).
۴ـ۱ تعویق روان ـ اجتماعی
به بیان اریکسون (۱۹۶۸، نقل از استاینبرگ، ۲۰۰۵)، پیچیدگی‎های لاینفک تحول هویت در جامعه متجدد، نیاز به تعویق روان ـ اجتماعی^۱[۳۲](وقت استراحتی در خلال نوجوانی، فراغت از مسئولیت‌پذیری‎ها و وظایف مفرطی که می‌توانند پیگیری اکتشاف خود نوجوان را محدود کنند) را به‎جود آورده است. در خلال تعویق روان‎اجتماعی، نوجوان می‌تواند نقش‎ها و هویت‎های متفاوتی را در بافتی که این نوع اکتشاف را مجاز می‌داند و ترغیب می‌کند، به بوته آزمایش گذارد. این آزمایشگری شامل تمرین حالات وضعی^۲ متفاوت، شخصیت‎ها، و شیوه‌های متفاوت رفتار است. بدون دوره تعویق، اکتشاف تمام و کمال انتخاب‎های موجود برای نوجوان نمی‌تواند به وقوع پیوندد، و تحول هویت تا حدّی بازداری می‌شود. به بیان اریکسون، نوجوانان باید برای هویت بزرگسالانه پرورش یابند نه اینکه به صورتی رشدنایافته بدان وادار شوند. بدیهی است که تعویقی که اریکسون توصیف می‌کند، آرمانی است اما از دیدگاه او، فقدان تعویق روان‎اجتماعی در زندگی نوجوانان، خواه به سبب محدودیت‎هایی که نوجوان برای خود، قائل است یا دیگران برای او قائل می‌شوند، یا به سبب شرایط زندگی او، واقعاً تأسف‌بار است. به بیان اریکسون، بدون بخت اکتشاف و آزمایشگری، و انتخاب از میان گزینه‎ها برای آینده، نوجوانان ممکن است همه آنچه را که قادر به شدن آن هستند، متحقق نسازند. بنابر نظریه اریکسون، این افراد باید در حل بحران‎های بعدی مبنی بر صمیمیت، پدیدآورندگی، و تمامیت با دشواری‎هایی روبه‎رو شوند.
۵-۱ ابعاد هویت
اریکسون (۱۹۸۰، نقل از شوارتز و پانتن، ۲۰۰۶) تأکید دارد که هویت سازه‎ای چند بعدی^۱و چند سطحی^۲ و نه پدیده‎ای واحد است. او سه بعد هویت را پیشنهاد کرده است: هویت من، هویت شخصی و هویت اجتماعی. هویت من، بنیادی‎ترین بعد است و شاید از ابعاد دیگر کمتر شناخته شده باشد. هویت من به‎طور عمده از نظریه روان‎تحلیلگری فروید در باب خود استخراج شده است. هویت من مبیّن درونی‎ترین و ناهشیارترین فرایندهایی است که در زیربنای احساس خود قرار دارند.
اریکسون هویت من را از دیدگاه‎های گوناگون توصیف کرده است. از دیدگاه فاعل^۳(یعنی شخص تجربه کننده خود)، هویت من به احساس خود فرد به منزله یک موجود متداوم (عامل^۴) در مجموعه متنوعی از بافت‎ها و طی گذشت زمان اطلاق می‎گردد. از دیدگاه دیگری^۵[۳۳]، هویت من به نیرومندی‎ای که من از نظر ظرفیت تسلط و حفظ هویت باثبات در سراسر موقعیت‎ها و در خلال زمان دارد، اطلاق می‎شود. بنابراین از دیدگاه اریکسون تداوم زمانی ـ مکانی تظاهرات فاعلی و عینی دارد: به منزله احساس باثباتی که به وسیله شخص تجربه می‎شود و ثبات در رفتار که به وسیله شخص در حضور دیگران به نمایش گذاشته می‎شود (کوت و لوین، ۲۰۰۲). فرایندهای عمده‎ای که در زیربنای”هویت من”قرار دارند؛ یعنی، ثبات خود در موقعیت‎ها و در طی زمان (تداوم مکانی و زمانی)، خودهدایتگری^۶(عاملیت) و انعطاف‎پذیری، بسیار ناهشیارند (شوارتز و پانتن، ۲۰۰۶). از نظر اریکسون هر چه احساس هویت من که شخص تجربه می‎کند، بیشتر باشد شخصیتش متحدتر است (یعنی مفهوم خودها منسجم‎تر و توحیدیافته‎ترند)، هر چه شخصیت متحد‎تر باشد، یکپارچگی زندگی شخص با دنیای اجتماعی بیشتر است. هرچه زندگی شخص از نظر اجتماعی یکپارچه‎تر باشد، رفتار شخص همسان‎تر است. البته رابطه دنیای روان‎شناختی و اجتماعی دیالکتیکی است؛ بنابراین، جهت علّیّت دو طرفه است (کوت و لوین، ۲۰۰۲).
از سطوح متفاوت هویت که اریکسون مطرح می‎کند،”هویت شخصی” توجه بیشتری را به خود جلب کرده است. هویت شخصی به اهداف، ارزش‎ها و باورهای فرد اطلاق می‎شود؛ هویت شخصی “خود”ی است
که شخص به جهان بیرونی ارائه می‎دهد. از نظر اریکسون،”هویت اجتماعی”مبیّن احساس وحدت درونی با آرمان‎ها و هویت یک گروه است و مقدمتاً به همسان‎سازی‎های گروهی اطلاق می‎گردد (شوارتز و پانتن، ۲۰۰۶).
همان‎طور که ملاحظه شد، مفهومی که اریکسون از هویت ارائه می‎دهد چند بعدی و از نظر گستره و شمول وسیع است (شوارتز، ۲۰۰۱). از زمان ارائه مفهوم هویت از سوی اریکسون، طی سال‎ها کوشش‎های زیادی برای عملیاتی‎سازی و بررسی تجربی این مفهوم صورت گرفته است، کروگر^۱(۲۰۰۱) به این کوشش ـ ها، در قالب سه خط پ‍‍ژوهشی اشاره کرده است:
در یک خط پژوهشی به بررسی جایگاه مرحله احراز هویت در برابر سردرگمی نقش، در هشت مرحله تحول شخصیت درگستره زندگی پرداخته شده است (برای مثال، روزنتال و دیگران، ۱۹۸۱)؛ در خط پژوهشی دوم، تنها به مرحله پنجم اریکسون پرداخته شده و بر حسب دو قطب مفهوم‎پردازی شده است (برای مثال، تان^[۳۴]۲، کندیس^۳، فاین^۴ و پوراک^۵، ۱۹۷۷) و در خط پژوهشی سوم کوشش شده است یک یا چند بعد از هویت من، که توسط اریکسون مطرح شده است، بررسی شود. در چهارچوب این خط سوم، روی‎آوردی که بسیار مورد توجه قرار گرفته است، به منصه ظهور رسید. در این روی‎آورد سعی شده است رابطه بین متغیرهای تعهد و اکتشاف در شکل‎گیری هویت من، فهمیده شود (برای مثال، مارسیا، ۱۹۶۶). در ادامه این بحث به بررسی الگوی مارسیا خواهیم پرداخت.

1. 1. الگوی جیمز مارسیا

نظریه‎پردازان روان‎تحلیلگر، تصاویری از چشم‎اندازهای پیچیده اجتماعی و روان شناختی همراه با فرایندهای درون روانی عمیق و کلاف سردرگمی از پویایی‎های نادیده را که استنباط می شوند و هرگز به ‎طور مستقیم به مشاهده درنمی‎آیند، ارائه کردند. این محدودیت‎ها، انجام دادن پژوهش‎های غیر بالینی را دشوار ساخت و پژوهشگران علاقه مند را با ابزارهای محدود علمی رها ساخت (آدامز، ۱۹۹۷).
مارسیا (۱۹۶۶، ۱۹۷۶، نقل از شوارتز، ۲۰۰۱) برای فائق‎آمدن بر چنین محدودیت‎هایی، نظریه مرحله ای تحول هویت اریکسون را عملیاتی ساخت و بر مبنای مفاهیم اکتشاف هویت و تعهد هویت، چهار پایگاه هویت را مشخص ساخت که پیامدهای مرحله تحولی هویت در مقابل پراکندگی هویت تلقّی می گردد: هویت موّفق، هویت معوّق^۶، هویت بازداشته، و هویت پراکنده^۷. “اکتشاف” را می‎توان به عنوان رفتار حل مسئله تعریف کرد که هدفش کسب اطلاعات در مورد فرد یا محیط او به منظور تصمیم‎گیری در مورد یک انتخاب مهم زندگی است و “تعهد”، پای‎بندی به مجموعه خاصی از اهداف، ارزش‎ها و باورهاست.
از نظر مارسیا (۱۹۹۳) شکل‎گیری هویت تلفیق مهارت‎ها، باورها و همسان‎سازی‎های دوره کودکی در قالب یک کلِّ کم و بیش منسجم و یکتاست که هم احساس تداوم با گذشته و هم جهت‎گیری برای آینده را برای فرد جوان تدارک می‎بیند.
در روی‎آورد مارسیا (۱۹۹۳، ۱۹۶۶) به شکل‎گیری هویت، براساس اینکه افراد تا چه اندازه تعهداتی را به عهده گرفته‎اند و تا چه حد در این فرایند در جستجوی مداوم بوده‎اند، چهار پایگاه هویت مشخص شده است: هـویت موّفق (حضـور تعهد و حضـور اکتشاف)، هویت معوّق (عدم حضـور تعهد و حضـور اکتشاف)، هـویت
بازداشته (حضور تعهد و عدم حضور اکتشاف) و هویت پراکنده (عدم حضور تعهد و عدم حضور اکتشاف)